KONYA/ YUNAK/ BEŞIŞIK KÖYÜ YÖRÜKLERİNİN AĞZINDA FONO-SEMANTİK BAŞKALAŞMAYA UĞRAYAN BİR KELİME: BÖLE

Yıl 2022, Cilt: 130 Sayı: 257, 343 - 356, 30.04.2022

Döndü Nur Temiz

https://doi.org/10.55773/tda.989283

Öz

Tarihi ve çağdaş Türk lehçelerine ve ağızlarına dair çok fazla fonetik, morfolojik, etimolojik, sentaks ve semantik çalışmalar yapılsa da fono-semantik çalışmalara pek fazla ağırlık verilmemiştir. Fono-semantik çalışmalarda aynı kelimede ortaya çıkan ses ve anlam değişmelerinden hangisinin daha önceki devirde oluştuğunun tespit edilip edilememesinden ziyade kelimelerde meydana gelen ses olayları ile kelimelerin anlamlarının da değişmesi hususu üzerinde durulmuştur. Bu ses ve anlam değişmesi ile ortaya çıkan yeni kelimeye fono-semantik başkalaşmaya uğramış kelime denmektedir. Yani fono-semantik başkalaşma, aynı kökten gelen iki veya daha fazla kelimede görülen ses ve anlam farklılaşmasıdır. Türk Dil Kurumunun Güncel Türkçe Sözlüğü’nde, Derleme Sözlüğü’nde farklı anlamlarda yer alan böle kelimesi, Konya/ Yunak/ Beşışık Köyü yörüklerinin ağzında daha farklı bir anlamda yaşamaktadır. Güncel Türkçe Sözlüğü’nde böle kelimesinin “teyze kızı, amca-dayı-hala çocuğu” gibi anlamları vardır. Fakat Konya/ Yunak/ Beşışık Köyü yörüklerinin ağzında böle kelimesinin anlamı sadece “teyze oğlu”dur. Böle “teyze oğlu” kelimesinin kökeninin nereden geldiğini bulma gayreti bu çalışmanın ana temelini oluşturmaktadır. Ana Türkçeden günümüze ulaşan bu kelimenin geçirdiği ses ve anlam değişiklikleri Altayistik kuramı çerçevesindeki ses denklikleri dâhilinde tespit edilirken tarihî metinlerindeki yeri ve günümüzdeki kullanılışı da belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

fono-semantik başkalaşma, diyakronik fonoloji, böle kelimesi, konya ağızları, altay dilleri teorisi

Kaynakça

• Akar, Ali (2006). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Akalın, Şükrü Haluk vd (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Atalay, Besim (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, Ahmet (1984). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Enderun Kitapevi.
• Choi, Han-Woo (2010). Türkçe, Korece, Moğolca ve Mançu- Tunguzcanın Karşılaştırmalı Ses ve Biçim Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Sir Gerard, (1972). An Etymological Dictionary of Pre-ThirteenthCentury Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Çağbayır, Yaşar (2007). Ötüken Türkçe Sözlük. 5, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Dankoff, Robert – James Kelly (1985). Maḥmūd al-Kāšγarī: Compendium of the Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk), I-III: Cambridge 1982-1985. Sources of Oriental Languages and Literatures 7, Türkish Sources VII.
• Demir, Nurettin- Emine Yılmaz (2016). Türk Dili El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Derleme sözlüğü II (2019). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doerfer, Gerhard (1984). “The Problem of Rhotacism/Zetacism”, Central Asiatic Journal, S. 28, Harrassowitz Verlag, s. 36-42.
• Efendioğlu, Süleyman- Albina Kıran (2020). “Çuvaş Türkçesi İle Türkiye Türkçesinde Ortak Kelimeler.” Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 64, s. 441-467.
• Ercilasun, Ahmet B.(2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• Erdem, Mehmet Dursun- Ümit Özgür Demirci (2019). Köktürkçe. Ankara: Pruva Yayınları.
• Eren, Hasan (1999a). “Rotasizm ve Lambdasizm mi, Yoksa Zetasizm ve Sigmatizm mi?”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. S. 42, s. 79-88. https://dergipark.org.tr/tr/pub/belleten/issue/45111/563711
• Eren, Hasan (1999b). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Gemalmaz, Efrasiyap (1999). “Türkiye Türkçesinde Ses Olayları”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, S. 13, s. 1-27.
• Gülensoy, Tuncer (2000). “Altayistic, Mongolistic and Anatolian Dialects.” Hasan Eren Armağanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s.190-195.
• Gülensoy, Tuncer (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hazar, Mehmet (2006). “Türk Dilinde Çocuk ve Genç.” 2. Ulusal Çocuk Ve Gençlik Edebiyatı Sempozyumu. Ankara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Fakültesi, 04-06 Ekim 2006.
• Hazar, Mehmet (2015). “Türkçede Fono-Semantik ve Morfo-Fonolojik Yolla Sözcük Türetme”, International Journal of Languages’ Education and Teaching, (“I. Uluslararası Dil Eğitimi ve Öğretimi Sempozyumu” Özel Sayısı), 1648-1669.
• Hazar, Mehmet (2020). “Runik Harfli Eski Türk Yazıtlarındaki Ses Olayları.” Journal Of Old Turkıc Studies, 4 (2), s. 376-436.
• Kara, Mehmet (2011). Ayrı Düşmüş Kelimeler. İstanbul: Kesit yayınları.
• Li, Yong-Sǒng (1999). Türk Dilinde Akrabalık Adları. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Ligeti, Louis (1980). “A Propos du Rhotacisme et du Lambdacisme”. Central Asiatic Journal, C. 24. s. 222-250.
• Poppe, Nicholas (1994). Altay Dillerinin Karşılaştırmalı Grameri I. Kısım, Karşılaştırmalı Ses Bilgisi, (Çev. Zeki KAYMAZ) Kayseri: Töz Dizgi.
• Pritsak, Omeljan (1964). “Der ‘Rhotazismus’ und ‘Lambdazismus’”, Ural-Altaische Jahrbücher, Vol. XXXV, s. 337-349.
• Ramstedt, G. J. (1912). “Zur Verbstammbildungslehre der mongolisch- türkischen Sprachen”. JSFOa, xxvııı, 3, ss. 29-30.
• Rasanen, Martti (1969). Versııch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae XVII, 1.
• Sertkaya, Ayşegül (2014). “Moğolca’dan Türkçe’ye ve Türkçe’den Moğolca’ya Geçen Kelimelerin Sistematiği ve Bu Alınçlamalar Üzerinde Yapılan Çalışmalar.” Türk-Moğol Araştırmaları Çalıştayı, (24 Ekim), Ankara: Gazi Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Merkezi.
• Tekin, Talat- Mehmet Ölmez (2014). Türk Dilleri Giriş. Ankara: Bilge Su Yayıncılık.
• Tekin, Talat (1976). “Altay Dilleri Teorisi”. Türk Dünyası El Kitabı, s. 119-130.
• Tekin, Talat (1979). “Once More Zetacism And Sigmatism”. CAJ 23, 1979: 118-137.
• Tekin, Talat (1986). “Türkçe /ş/, Çuvaşça /ś/ ve Moğolca /ç/”. TDAY Belleten, 71-75.
• Tekin, Talat (1994). "Türk Dillerinde Önseste y- Türemesi", Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 4, 51- 66.
• Tekin, Talat (1995). “Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler.” Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 13, Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, Talat(1996). “Yeni Zetasizm Örnekleri”. Uluslararası Türk Dili Kongresi 1988, Ankara 1996: 81-83.
• Tekin, (2000), "Ana Türkçe'de z'leşme ve ş'leşme". XIII. Dilbilim Kurultay Bildirileri 13-15 Mayıs 1999: 1-12. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Tekin, Şinasi (2001). İştikakçının Köşesi Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. Ankara: Simurg Yayınları.
• Temir, Ahmet (1992). “Ural-Altay ve Altay Dilleri.” Türk Dünyası El Kitabı, 2. Cilt, 2. Baskı Ankara. s. 3-6
• Tuna, Osman Nedim (1972). “Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler.” I. Türkiyat Mecmuası, C. XVII, İstanbul: s. 209-250.
• Tuna, Osman Nedim (1992). “Altay Dilleri Teorisi”, Türk Dünyası El Kitabı, TKAE Yay., 2. Baskı, C. 2, Ankara, s. 7-58, Ankara 1992.
• Yıldız, Hüseyin (2014). “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Lambdasizm Sigmatizm Meselesinin İzleri.” Gazi Türkiyat, Güz 15, s. 105-134.
• Yılmaz, Emine (1997). Çuvaşça Çok Zamanlı Ses Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, Emine- Nurettin Demir(2002). “Ural-Altay ve Altay Dil Teorisi”. Türkler, C. 1, s. 393-401.
• Yılmaz, Emine (2017b). “Altay Dillerinin Genetik Akrabalığı Konusuna Glottokronoloji ve Leksikoistatistik Açısından Bakış.” Türkiye’de Kore Araştırmaları 1: 165-175. Ankara: Ankara Üniversitesi DTCF Yayınları 422.
• Zülfikar, Hamza (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.