SÜLEYMANİYE KÜTÜPHANESİ HAFİD EFENDİ 139'A KAYITLI AHVÂL- I KIYAMET ESERİNDEKİ GERÇEKÜSTÜ VARLIKLARIN ANALİZİ

Yıl 2022, Cilt: 132 Sayı: 260, 207 - 232, 09.12.2022

Sabriye Hilal Arpacıoğlu , Esra Aksay

https://doi.org/10.55773/tda.1065896

Öz

Kıyamet inancı, zamanın düz bir hat şeklinde ilerlediğini benimseyen semavi dinlerde bulunmaktadır. Bu inancı benimseyen semavi dinlere göre, evrenle birlikte içinde bulunulan zaman da kıyamet diye adlandırılan evre ile sonlanır ve yeni bir alemle beraber sonsuz zamana geçilir.
Diğer toplumlar gibi Osmanlı toplumunun da dünyanın sonu ve dünya sonrası hayatla yoğun olarak ilgilendiği görülmektedir. Kıyamet ve kıyamet sonrasını bir bütün olarak ele alan Ahvâl-ı Kıyâmet adlı eser ilk olarak, 13. yüzyıl şairlerinden Şeyyad Hamza tarafından manzum olarak yazılmıştır. Daha sonraki yıllarda mensur haline getirilmiştir Eserin kütüphanelerde dört adet resimsiz nüshasına rastlanırken, bilinen resimli dört nüshası vardır. Bunlar makalemize konu olan, Süleymaniye Kütüphanesi Hafid Efendi 139 başta olmak üzere, Berlin-Staatsbibliothek Ms. Or. Oct. 1596 ile Ahvâl-ı Kıyâmet nüshalarından çıkmış minyatürlü yaprak şeklinde, Philadelphia- Free Library’de ve İngiltere’de özel bir koleksiyonda bulunan tasvirlerdir.
16. Yüzyılın sonu 17. Yüzyılın başına tarihlenen, Süleymaniye Kütüphanesi Hafid Efendi 139 kayıtlı Ahvâl-ı Kıyâmet eserinde, kıyamettin nasıl kopacağı, bütün evreni dolduran meleklerle öteki varlıkların nasıl öleceği, Hz. Muhammed’in ve halifelerinin halka nasıl yardımcı olacağı anlatılmakta ve tasvirlenmektedir. Eser dini gerçeklerden öte halk kültürünü yansıtmakla beraber, Osmanlı toplumunun kıyamet kültürünü yansıtması bakımından döneme ışık tutar niteliktedir.
Dönem itibariyle özgün olan bu minyatürler, konu olarak da bu yüzyıllarda çeşitlenmiş olup, dini eserlerin resimlenmesi konusunda özeldirler. Eserin, 16. Yüzyıl üslup özelliklerini taşıyan, ince fırçalı bir nakkaşın atölyesinden çıktığı görülmektedir. Eser içinde bulunan gerçeküstü varliklarin analizi sırasında çok çeşitli metinsel ve görsel bulgulara rastlamaktayız. Ahvâl-ı Kıyâmet eseri aynı zamanda dini varlıkların geçmişten günümüze söylence diliyle nasıl geldiğini ve bu tariflerin nasıl yapıldığının zengin bir örneğidir. O dönemi için bu türden dini yaratıkların Dabbetü’l-Arz, Yecûc Mecûc, Deccâl vb. gibi halk arasında nasıl konuşulup tariflendiği bilgisini bize hem metin hem de resim olarak sunmaktadır. Dönemin iç dinamiğini anlamaya da ışık tutan bu eser İslam dininin büyük meleklerinin tasvirlerini ve onların görevlerini vurgular biçimde tasvirlenmiş ve metinle de desteklenmiştir. Makalemizin konusu gerçek üstü varlıklar olduğundan, yazmadaki toplam 17 minyatürden 13 tanesi makalemize konu olmuştur. Bu varlıklar Melekler, Deccâl, Yecûc Mecûc, Dabbetü’l-Arz, Miraçta konu olan Burak ve Cehennemdeki çeşitli yaratıklardır. Makelemizde her biri kendi bölümlerinin başlığı altında hem biçim hem içerik açısından detaylı incelenmeye tabi tutulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Minyatür, Ahvâl-ı Kıyâmet, Gerçeküstü Varlıklar

Kaynakça

• Referans1 Akar, Metin: “Şeyyad Hamza hakkında yeni bilgiler”. Türklük Araştırrmaları Dergisi I. (1986): 1-14.
• Referans2 Akar, Metin: Türk Edebiyatında Manzum Mi’râc-nâmeler. Ankara: 1000 Temel Eser Dizisi: 131, Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1987.
• Referans3 And, Metin: Minyatürlerle Osmanlı- İslam Mitologyası. İstanbul: YKY, 2015.
• Referans4 Bağcı, Serpil, F. Çağman, G. Renda, ve Z. Tanındı: Osmanlı Resim Sanatı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2006.
• Referans5 Bayrak Kaya, Elif: “İslam İnancında Melek Kavramı ve Minyatür Sanatındaki Yorumları.” Mecmua Uluslararası Hakemli E- dergi, 11 (2021).
• Referans6 Bıyık, Mustafa: “Hristiyan Teolojisinde Deccâl ve Yecüc Mecüc Kavramları Üzerine bir Deneme,” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2007/1).
• Referans7 Çelebi, İlyas: “Deccâl.”TDV İslam Ansiklopedisi. 9. Ankara, 2019.
• Referans8 Çelebi, İlyas: “Yecûc Mecûc.” TDV İslam Ansiklopedisi. 43. İstanbul, 2013.
• Referans9 Demirci, Kürşat: “Deccâl.” TDV İslam Ansiklopedisi. 9. Ankara, 2019.
• Referans10 Durmaz, Esra: “Şeyyad Hamza’nın Ahvâli Kıyâmet’i.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1994.
• Referans11 Duvarcı, Ayşe: “Türklerde Tabiat Üstü Varlıklar ve Bunlarla İlgili Kabuller, İnanmalar, Uygulamalar.” bilig 32 (2005): 125-144.
• Referans12 Erbaş, Ali: “Melek.” TDV İslam Ansiklopedisi. 29. Ankara, 2004. Erişim: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1507693
• Referans13 Gürbüz, İncinur Atik: “Osmanlı Metinlerinde Mehdî Tasavvurları.” Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (2019).
• Referans14 İnalcık, Halil: İkinci bin’de Türkler. Ankara: Doğu Batı, 2000.
• Referans15 Mahir, Banu: Osmanlı Minyatür Sanatı. İstanbul: Kabalcı, 2012.
• Referans16 Öz, Mustafa: “Burak.” TDV İslam Ansiklopedisi. 6. İstanbul: 1992.
• Referans17 Özervarlı, M. Sait: “Melek.” TDV İslam Ansiklopedisi. 29. Ankara: 2004.
• Referans18 Öztürk, Meriç Türker: “Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı’na Bağlı İstanbul Bölgesi Kütüphanelerinde Yer Alan Minyatürlü Eserlerin Kataloğu” T. C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, (Eylül 2012): 90-91.
• Referans19 Seyhan, N. : “Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki Minyatürlü yazma eserlerin Kataloğu.” Yüksek Lisans Tezi, Boğaziçi Üniversitesi, İstanbul, 1991.
• Referans20 Tarihsiz Yazma Eser, Ahvâl-i Kıyâmet, Berlin-Staatsbibliothek, Ms. Or. Oct.1596. Tarihsiz yazma eser, Ahvâl-i Kıyâmet, Süleymaniye Kütüphanesi, Hafid 139.
• Referans21 Taşbolotov, Aziz: “Yecûc Mecûc Hakkındaki Hadislerin İsnad ve Metin açısından Tahlilleri.”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007.
• Referans22 Uzun, Mustafa: ‘‘Burak (Sanat ve Edebiyat)” İslam Ansiklopedisi. 6. İstanbul: 1992, 417-419.
• Referans23 Yaman, Bahattin: “Ahvâl-i Kıyâmet Yazmaları Resimlerinde Kıyamet Sonrası Hayat.” Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi , c. 24 , s. 2, (2007).
• Referans24 Yaman, Bahattin: “Osmanlı Resim Sanatında Kıyamet Alametleri: Tercüme-i Miftâh-ı Cifru’l-Câmi ve Tasvirli Nüshaları.” Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2002.
• Referans25 Yıldız, O. : Ahvâl-i Kıyâmet. İstanbul: Şule Yayınları, 2002.