GASPIRALI İSMAİL BEY'İN FİKİR DÜNYASINDA ÁRMİN VÁMBERY'NİN YERİ

Yıl 2022, Cilt: 132 Sayı: 261, 267 - 298, 14.12.2022

Gülcan Memiş

https://doi.org/10.55773/tda.1177745

Öz

Çarlık Rusya, 16. Yüzyıldan itibaren İdil-Ural Bölgesinde bir kültür emperyalizmi olan Ruslaştırma ve Asimilasyon siyasetini uyguluyordu. Bu baskı ve yıldırma politikası, 19. Yüzyıla gelindiğinde Türk halklarını fazlasıyla yıpratıyordu. Kırım Tatar Türklerinden Gaspıralı İsmail Bey, 1880 yılından itibaren edebi, fikri ve basın çalışmalarında Ruslaştırma ve Asimilasyon siyasetini eleştirel bir dille ele alarak Tatar millî uyanış sürecine yön verdi. Onun bu çalışmaları, Macaristan’da yaşayan Türkolog Ármin Vámbéry tarafından desteklendi. Gaspıralı İsmail Bey’in eserleri incelendiğinde gençlik yıllarından itibaren Ármin Vámbéry’nin fikirlerinden etkilendiği görülmektedir. Özellikle Tercüman Gazetesi’nde yayımlanan edebi eserleri, Ármin Vámbéry’ye bakış açısını yansıtmasından dolayı tarihi kaynak niteliğindedir. Gaspıralı İsmail Bey ile Ármin Vámbéry’nin fikirleri arasındaki etkileşim, 1905 yılında başlayan Tatar millî uyanış hareketiyle birlikte daha da artmıştır. Ármin Vámbéry’nin, Tercüman Gazetesi’nde yayımlanan yazıları bunun kanıtıdır. İşte biz bu makalemizde Gaspıralı İsmail Bey’in düşünce dünyasının ürünleri olan eserlerinden yola çıkarak, Ármin Vámbéry, Gaspıralı İsmail Bey’in fikir dünyasında nasıl bir yere ve öneme sahiptir, sorusu üzerinde duracağız.

Anahtar Kelimeler

Gaspıralı İsmail Bey,, Ármin Vámbéry,, Fikir Dünyası,, Ruslaştırma ve Asimilasyon,, Tercüman Gazetesi.

Kaynakça

• AKPINAR, Yavuz: “Gaspıralı’nın Edebî Eserlerine Genel Bir Bakış ve Dârürrahat Müslümanları Romanı”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, Ed. Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca ve diğerleri, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Yay., Ankara 2004, s.339-357.
• AKPINAR, Yavuz: “İsmail Gaspıralı’nın Akgül Destesi” Adlı Biyografik Eseri”, Türk Dünyası Dil Ve Edebiyat Dergisi, S. 29, s.7-34.
• AKYOL, Taha: “Cedidcilik”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt:7, İstanbul 1993, s. 211-213.
• ALDER, Lory, DALBY, Richard: The Dervısh of Wındsor Castle, Bachman&Turner Ltd., London 1979.
• Bir Sahte Dervişin Asyayı Vustada Seyahati, çev. Abdurrahman Samipaşazáde Abdülhalim, Vakit Matbaası 1295.
• BURAN, Ahmet: Türklük Bilimi Terimleri Sözlüğü, Akçağ Yayınları, Ankara 2015.
• DÁVİD, Géza: “Estergon”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 11, İstanbul 1995, s. 438-440.
• DEVLET, Nadir: İsmail Bey (Gaspıralı), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1988.
• EYİCE, Semavi: “Gülbaba Tekkesi ve Türbesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.14, İstanbul 1996, s. 228-230.
• FELFÖLDİ, Szabolcs: “Fény metszette élet,” Vámbéry -album, Vámbéry Polgári Társulás, 2016.
• GÜMÜŞKILIÇ, Mehmet: “Macaristan Türkolojisi Üzerine Bir Biyo-Biyografi Denemesi”, Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 7/4, Ankara 2012, s. 367-406.
• İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri 3: Dil-Edebiyat- Seyahat Yazıları, Haz. Yavuz Akpınar, 2. bs., Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
• İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: 2 Fikrî Eserleri, Hazırlayan: Yavuz Akpınar, 2. bs., Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
• İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri: 1 Roman ve Hikayeleri, Hazırlayan: Yavuz Akpınar, Bayram Orak, Nazım Muradov, 5. bs., Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
• İsmail Gaspıralı Molla Abbas’ın Avrupa Maceraları, Sadeleştiren: Ercüment Dursun, Ercan Sakarya, da yayıncılık, İstanbul, 2002.
• İsmail Bey Gaspıralı ve Dünya Müslümanları Kongresi, Haz. Hakan Kırımlı, İsmail Türkoğlu, Tokyo 2002.
• İSMETULLAH, Hayrullah H.: “İsmail Bey Gaspıralı’nın Türkistan’ı Uyandırma Yolundaki Teşebbüsleri”, Çev. Mustafa Özgür Tuna, İsmail Bey Gaspıralı İçin, Ed. Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca ve diğerleri, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Yay., Ankara 2004, s. 583-593.
• KAÇALİN, Mustafa S.: “Gülbaba (ö.948/1541) Mutasaavıf Şair”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.14, İstanbul 1996, s. 227-228.
• KANLIDERE, Ahmet: İdil-Ural ve Türkistan’da Fikir Hareketleri Dini Islahatçılık ve Ceditçilik, Ötüken Yayınları, İstanbul 2021.
• KARAALİOĞLU, Seyit Kemal: ansiklopedik edebiyat sözlüğü, Yelken Matbaası, İstanbul 1983.
• KERİM, İsmail: “İsmail Bey Gaspıralı’nın Edebi Faaliyetlerine Dair”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, Ed. Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca ve diğerleri, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Yay., Ankara 2004, s. 359-362.
• KIRIMAL, Edige: “İsmail Bey Gaspıralı”, Türkler, C. 18, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s.485-487.
• KIRIMER, Cafer Seydahmet: Gaspıralı İsmail Bey, Yayına Hazırlayan: Ramazan Baykal, 3.Basım, Biyografi Net Yayıncılık, İstanbul 2021.
• KIRIMLI, Hakan: “İsmail Bey Gaspıralı ve “Birlik” Kavramı Üzerine”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, Ed. Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca ve diğerleri, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Yay., Ankara 2004, s. 55-70.
• KIRIMLI, Hakan: “Gaspıralı, İsmâil Bey (1851-1914) Kırımlı fikir adamı, eğitimci ve yayıncı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul 1996, s. 392-395.
• KÜÇÜK, Mustafa: “Vambery: Casus Bir Türkoloğun Türkiye ve Avrupa’ya Bakışı”, Archıvıum Ottomanıcum, Ed. György Hazai, S.31, Harrassowitz Verlag-Wiesbaden, 2014, s. 35-39.
• Macar Türkologlar Küçük Biyografik Ansiklopedi, Hazırlayanlar: György Csorba, Géza Dávid, Gábor Fádor v.d., TÜRKSOY Yay, Ankara 2022.
• Magyarok a Selyemúton II. Egy Magyar Dervıs Közép Ázsıában- A Keletkutató Vámbéry Ármın 2019. November 29.- 2020. Január 26., Text by: Kekecsényı, Ágnes, Kovács, Nándor Erik, Translation: Korvın, Gábor, PETI Péter, Tripont Cultural Heritage Solutions, y.y.
• MANDLER, David, COLLEGE, Touro: “Introductıon to Arminius Vambéry”, Shofar, An Interdisciplinary Journal of Jewish Studies, Vol. 25, No.3, 2007, pp.1-15.
• MOLNÁR, József: Macaristan’daki Türk Anıtları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1993.
• ÖZKAYA, Yılmaz: Tercüman Gazetesindeki Dil ve Edebiyat Yazılarının İzahlı Bibliyografyası (1883-1917), Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı:16-17, Ocak-Ağustos 2009, s.109-215.
• ÖZTÜRK, Selim: “Çarlıkta Ruslaştırma Siyaseti ve Sovyet Sonrası Dönemde Ruslaştırmadan Geriye Dönüş Politikaları”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, Cilt:7, S. 16, s. 1097-1110.
• Tunalı Hilmi: Peşte’de Reşid Efendi ile, 1317.
• TUNÇ, Gökhan: “İsmail Gaspıralı’nın Frengistan Mektupları Darürrahat Müslümanları Adlı Romanlarında İdeoloji ve Kurgu İlişkisi”, Karadeniz Araştırmaları, S. 35, Güz 2012, s. 145-160.
• Türkolojinin Öncüsü Ármın Vámbéry İle Sohbetler: Haz. İsmail Tosun Saral, Fahri Sezer, Szabolcs Hadnagy, Türk Macar Dostluk Derneği Yayını No:10, Ankara 2014.
• VÁMBÉRY, Armınıus: Travels In Central Asıa, Harper&Brothers, Publıshers, New York 1865.
• __________, Armınıus: Sketches Of Central Asıa-Addıtıonal Chapters On My Travels, Adventures And On The Ethnology Of Central Asıa, Wm. H. Allen &CO., 13 Waterloo Place, Pall Mall, S.W., London 1868.
• __________, H.: “The Awakenıng of The Tartars”, The Nıneteenth Century, Jan.-Jun 1905, s. 217-227.
• __________, Ármınıus: Doğu Ülkelerinde Batı Kültürü, Yedisu Yayınları, İstanbul 2021.
• __________, Armınıus: The Story Of My Struggles, Prınt.Thomas Nelson and Sons, London, Edınburgh, Dublın and New York 1909.
• __________, Ármin: “Russıa’s Influence Over The Inhabıtants Of Central Asıa Durıng The Last Ten Years”, The Journal Of The Socıety Of Arts, Vol. XXVIII, 21 November 1879- 12 November 1880, London 1880, pp. 475-480.
• __________, Ȧrmınıus: 19. Yüzyıl Türkiyesi ve Türk Modernleşmesi, Çev. Emre Özsoy, Murat Çaylı, Selenge Yayınları, İstanbul 2022.
• VAMBÉRY, Armınıus: Central – Asia and Anglo- Russian Frontier Question:A Serıes Of Polıtıcal Papers, London 1874.
• __________, Armınıus: Voyages D’un Faux Dervıche Dans L’asıe Centrale, Traduits de l’anglais: Par. E.-D. Forgues, Parıs 1867.
• __________, A.: “Pan- Islamısm”, The Nıneteenth Century And After, Vol. LX, New York, July-December 1906, pp. 547-558.
• VAMBERY, Armınıus: His Life And Adventures, Third edit., Unwın BrothersThe Gresham Press, London 1884.
• __________, Hermann: Das Türkenvolk, F. A. Brockhaus, Leıpzıg 1885.
• __________, H.: Jusuf Und Ahmed, Budapest 1911.
• VAMBERY, A.: “Yusuf-Ahmet Destanının Önsözü”, Çev. Yücel Aksan, Millî Folklor, C.3, S. 17, 1993.
• ZAHİDULLİN, İldus Kuddüsulı: “İsmail Gaspıralı ve Çarlık Hükûmetinin Ruslaştırma Siyaseti”, İsmail Bey Gaspıralı İçin, Ed. Hakan Kırımlı, Bülent Tanatar, Dündar Akarca ve diğerleri, Kırım Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Yay., Ankara 2004, s. 31-43.
• Gazeteler:
• “Frengistan Mektupları”, Tercüman, S. 7, 20 Fevral 1887 /9 Cemâziye’l-evvel 1304, s. 2.
• “Frengistan Mektupları”, Tercüman, S.12, 19 Receb 1304/31 Mart 1887, s. 1.
• “Frengistan Mektupları”, Tercüman, S.13, 1 Şaban 1304/12 Aprel 1887, s. 1.
• “Molla Abbas Fransevî’ye Tesadüf (65. nüshadan mâbad)”, Tercüman, S. 67, 2 Ramazan 1326/14 Sentabır, 1908, s. 1.
• “Yine Pan-İslamizm: Müsteşrik-i Şehir Vâmbery Şerefine”, Tercüman, No:28, 8 Temmuz 1909/3 Recep 1327, s. 2.
• “Molla Abbas Fransevî’ye Tesadüf”, Tercüman, S. 65, 17 Şaban 1326/31 Avgust 1908), s. 1.
• “Molla Abbas Fransevî’ye Tesadüf: 1- Gül Baba Ziyareti”, Tercüman-ı Ahvâl-ı Zaman, S. 42, 23 Cemaziye’l Evvel 1326/10 İyûn 1908, s. 1-2.
• “Nedve-i Umûmî”, Tercüman-ı Ahvâl-ı Zaman, No: 56, 11 Şaban 1325/19 Eylül 1907, s. 1-2.
• “Rus ve Ecnebi Meşâhirinin: muharririmiz ve “Tercüman” Hakkında”, Tercüman-ı Ahvâl-ı Zaman, No:34, 13 Mayıs 1908, s. 3.
• “Molla Abbas Fransevî’ye Tesadüf (42. nüshadan mâbad)”, Tercüman-ı Ahvâl-ı Zaman, S. 44, 2 Cemâziye’l Âhir 1326 /17 İyûn 1908, s. 1-2.
• “Molla Abbas Fransevî’ye Tesadüf (44. nüshadan mâbad)”, Tercüman-ı Ahvâl-ı Zaman, S. 49, 19 Cemâziye’l Âhir 1326/4 İyûl 1908, s. 1-2.
• “Molla Abbas Fransevî’ye Tesadüf (49. nüshadan mâbad)”, Tercüman-ı Ahvâl-ı Zaman, S. 51, 26 Cemaziye’l Ahir 1326/11 İyûl 1908, s.1.
• “Vambery’nin Bir Makalesi”, Tercüman-ı Ahvâl-ı Zaman, No:9, 5 Fevral 1908, 1908, s. 2.
• “Herman Vambery”, Tercüman-ı Ahvâl-ı Zaman, No: 200, 23 Şevval 1331 s. 2-3.
• “Dârü’r-rahat yani Acâyib-i Diyâr-ı İslam”, İlave-i Tercüman, S. 9, 20 Ramazan 1312, s.18.
• Tolnai Világlapjának, 5. Évfolyam 32. Számában, 1905-ben a 2059.oldalon.; Foto: Szabó Lajos.
• Tolnai Világlapjának, 5. Évfolyam 42. Számában, 1905-ben a 2059.oldalon.; Foto: Szabó Lajos.
• “The Nıneteenth century”, Maitland Weekly Mercury, Saturday 18 March 1905, page 6, (çevrimiçi) http//nla.gov.au/nla.news-article126626228,25.07.2022.
• “A Tartar Awakenıng”, Advertiser, Thursday 30 March 1905, page 4, (çevrimiçi) http//nla.gov.au/nla.news-article 5042457.
• İnternet Kaynakları:
• “Vámbéry Ármin dolgozó-szobájában”, (Çevrimiçi) http://keptar.oszk.hu/086200/086230, 24.08.2022, sa. 01:20.
• “Max Nordau”, (Çevrimiçi) https://en.wikipedia.org/wiki/Max_Nordau, 24.08.2022, sa.14:50.
• “Antichrist”, (Çevrimiçi) https://en.wikipedia.org/wiki/Antichrist, 30.08.2022, sa. 12.37.
• “Tercüman Gazetesi”, (Çevrimiçi) https://dijital-kutuphane.mkutup.gov.tr/, Tercüman Gazetesi Koleksiyonu, yer no. 1957 SB 143.
• “Tercüman Gazetesi”, (Çevrimiçi) http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/, süreli yayınlar koleksiyonu, Tercüman Gazetesi, demirbaş no: NS2153.