An Important Document in the Formation of the Turkish Thesis on The Mosul Issue at Lausanne Conference: Letter of Journalist-Bureaucrat Haşim Nahit Erbil to Turkish Delegates

Yıl 2023, Cilt: 134 Sayı: 264, 43 - 80, 24.07.2023

Tuğrul Bakır

https://doi.org/10.55773/tda.1232245

Öz

Musul Question is one of the most controversial issues of the Lausanne Conference. Musul Question played a key role in staying left half-finished of conference due to the unwavering attitude of both sides.. On 27 November, after the proposal of the English side to discuss the Musul Question in bilateral talks, negotiations continued through the exchange of notes, correspondence, and verbal within the framework of the evidence. Haşim Nahit Erbil sent a letter to Turkish delegates On January 6, 1923, during the first period of the Lausanne Conference when the negotiations are still continued. In his letter, Haşim puts forward sociological, economic, geographical, and historical pieces of evidence which can use against Lord Curzon. Although it is known that the two sides had made their arguments on 23 Ocak 1923 in the General Assembly meeting of the Lausanne Conference based on the notes; mutual notes and the content of the notes was not disclosed to the public during the conference. Erbil’s thesis and pieces of evidence in his letter sent on 6 January 1923 are written clearly enough to be responding arguments and evidence which put forwarded by Curzon in his note of 14 December. Some evidence and arguments in his letter can be shown also in the text İsmet İnönü red at the General Assembly on January 23. Based on these similarities, this article will be discussed what role Haşim Nahit Erbil played in the Musul Question discussion at the conference and article will be comparatively examined Erbil’s, Lord Curzon’s letter and İsmet İnönü’s text red at January 23.

Anahtar Kelimeler

Musul Question, Haşim Nahit, Lausanne Conference, Misak-ı Milli, Iraq

LOZAN KONFERANSINDA MUSUL MESELESİNE YÖNELİK TÜRK TEZİNİN OLUŞUMUNDA ÖNEMLİ BİR BELGE: GAZETECİ-BÜROKRAT HAŞİM NAHİT ERBİL’İN TÜRK DELEGELERİNE MEKTUBU

Öz

Lozan Konferansı’nda tartışmalı konuların başında Musul Meselesi gelmektedir. Musul Meselesi, iki tarafın geri adım atmaz tutumu nedeniyle görüşmelerin birinci döneminin yarıda kalmasında başat rol oynamıştır. 27 Kasım’da İngiliz tarafının Musul Meselesi’nin ikili görüşmelerde tartışılması önerisinden sonra görüşmeler deliller çerçevesinde nota teatisi, mektuplaşma üzerinden ve sözlü olarak devam etmiştir. Haşim Nahit Erbil, Lozan Konferansı’nın birinci döneminde görüşmelerin sürdüğü 6 Ocak 1923 tarihinde Türk delegelerine bir mektup göndermiştir. Erbil, mektubunda sosyoloji, iktisat, coğrafya ve tarih bilgisi etrafında Musul bölgesinin tarihsel olarak Anadolu’ya ait olduğu tezinden hareketle Türk delegelerin Lord Curzon’a karşı kullanabileceği deliller öne sürmüştür. 23 Ocak 1923 tarihli Lozan Konferansı Genel Kurul görüşmesinde iki tarafın karşılıklı notalardan yola çıkarak savlarını oluşturduğu bilinse de konferans süresince notaların içeriği kamuoyuna açıklanmamıştır. Erbil’in 6 Ocak tarihli mektubundaki delil ve savlar, Curzon’un 14 Aralık tarihli notasında öne sürdüğü delil ve savlara cevap niteliği taşıyacak kadar açık bir dille yazılmıştır. Erbil’in mektubundaki bazı savların ise 23 Ocak 1923 tarihinde İsmet İnönü’nün Genel Kurul’da okuduğu metinde de yer aldığı görülmektedir. Bu benzerliklerden yola çıkarak makale içerisinde Haşim Nahit Erbil’in mektubu, Lord Curzon’un mektubu ve İsmet İnönü’nün 23 Ocak’ta okuduğu metin karşılaştırmalı olarak incelenerek, konferansta Musul Meselesi tartışmalarında Erbil’in oynadığı rolün ne olduğu sorusu üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

musul meselesi, Haşim Nahit, Lozan Konferansı, Mîsâk-ı Millî, Irak

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi
• BOA, MF, MKT, Kutu 1196, Gömlek 57, (11. 05. 1332).
• BOA, ML.EEM, Kutu 1200, Gömlek 23, (12.05.1332).
• BOA, ML.EEM, Kutu 1237, Gömlek 12, (23.04.1331).
• BOA, ML.EEM, Kutu 1263, Gömlek 10, (08.04.1334).
• BOA, ŞD, Kutu 3190, Gömlek 30, (09.03. 1341).
• BOA, HR. İM., Kutu 16, Gömlek 171, (01. 03. 1923).
• BOA, HR. İM., Kutu 16, Gömlek 73, (13.02.1923).
• BOA, HR. İM., Kutu 202, Gömlek 19, (18. 10. 1926).
• BOA, HR. İM., Kutu 203, Gömlek 58, (01.11.1926).
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi
• BCA, 30,10-0-0, Kutu 226, Gömlek 552, Dosya 16, (06.01.1923), Ek No. 1-14.
• BCA, 30, 11-1-0, Bakanlıklararası Tayin Başkanlığı, Kutu 52, Gömlek 34, Sıra 6, (27.11.1929).
• İnönü Arşivi
• İnönü Arşivi, No. 00607, Ek No 1. https://lozanantlasmasi.com/ismet-pasanin-lozan-gorusmelerinde- ele-alinacak-konularla-ilgili-notlari/.
• İnönü Arşivi, No. 01682, Ankara, 4 Ocak 1923, Ek No. 3, https://lozanantlasmasi.com/ lozan-gorusmeleri-hakkinda-22-maddelik-8-imzali-zabit-04-01-1338/.
• İnönü Arşivi, No. 02940.
• İnönü Arşivi, 02374, “İsmet İnönü’nün Hatıralar kitabı için hazırladığı Lozan bölümü notları- 1968” https://lozanantlasmasi.com/ismet-inonunun-hatiralar-kitabi-icin-hazirladigi- lozan-bolumu-notlari-1968/.
• Genelkurmay ATASE Daire Başkanlığı Arşivi
• ATASE, Atatürk Koleksiyonu, Kutu 23, Gömlek 50, Belge 50-6,7.
• Resmi Yayınlar
• Musul-Kerkük ile İlgili Arşiv Belgeleri (1525-1919), Başbakanlık Devlet Arşivi Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1993.
• 111 Numaralı Kerkük Livası Mufassal Tahrîr Defteri, Başbakanlık Devlet Arşivi Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2003.
• Milli Egemenlik Belgeleri, der. Şeref Yazıcı, TBMM Basımevi, Ankara, 2015.
• Türk Silahlı Kuvvetleri Tarihi-Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Dönemi: 23 Nisan 1920- 29 Ekim 1923), 4. c., Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1984.
• Türk İstiklal Harbi Batı Cephesi 6. Kısım 4. Kitap İstiklal Harbinin Son Safhası, 2. c., Genelkurmay Basımevi, Ankara, 1995.
• Kitaplar, Makaleler
• AKSUN, Rıza Nur: Hayat ve Hatıratım, 3. c., Altındağ Yayınevi, İstanbul, y.y.
• ALLAWİ, Ali A.: Irak Kralı 1. Faysal, çev. Hakan Abacı, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2014.
• ARMAOĞLU, Fahir: “Lozan Konferansın ve Musul Sorunu”, Misak-ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul Sempozyumu Bildirileri Kitabı İçinde, ATAM Yayınları, Ankara, 1998, ss.109-154.
• ATATÜRK, Mustafa Kemal: Nutuk, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2021.
• BARR, James: A Line In The Sand: Britain, France And The Struggle, That Shaped The Middle East, Simon And Schuster, London, 2011.
• BAYAT, Nilüfer: XVI. Yüzyılda Musul Vilayeti, TTK Yayınları, Ankara, 1999.
• BİLSEL, M. Cemil: Lozan, 2. c., Sosyal Yayınları, İstanbul,1998.
• CHILD, Richard Washburn: A Diplomat Looks At Europe, Duffield and Company, New York, 1925.
• DEMİRCİ, Sevtap: “The Lausanne Conference: The Evolution Of Turkish And British Diplomatic Strategies 1922-1923”, The London School of Economics and Political Science, London, 1997.
• ERGİN, Veysel: “Haşim Nahit Erbil, Hayatı-Sanatı-Eserler”, Gazi Üniversitesi, Ankara, 2011.
• EROĞLU, Cengiz, Murat Babuçoğlu, Orhan Özdil: Osmanlı Vilayet Salnamelerinde Musul, Orsam Kitapları, Ankara, 2012.
• GREW, Joseph C.: Turbulent Era: A Diplomatic Record Of Forty Years (1904-1945),1. c., Houghton Mifflin Company, Boston, 1952.
• HUD, Davud, Zekeriya Kurşun: “Musul Vilayeti Aşiretler Atlası (1800-1925), Yüzyıllık Sorun: Musul Vilayeti (Tarih, Toplum ve Siyaset) İçinde, Vakıfbank Yayınları, İstanbul, 2020.
• HÜRMÜZLÜ, Erşad: “Haşim Nahit Erbil’in Lozan Müzakereleri Kapsamındaki Uyarı ve Önerileri”, Kardaşlık Dergisi, Cilt: 16, Sayı: 63, 2014, ss. 4-11.
• HÜRMÜZLÜ, Erşad: Irak’ta Türkmen Gerçeği, Kerkük Vakfı Yayınları, İstanbul, 2006.
• İNÖNÜ, İsmet: Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj ve Söyleşileri 1919–1933, haz. İlhan Turan, İnönü Vakfı Yayınları, Ankara, 2021.
• İNÖNÜ, İsmet: Lozan Hatıraları: İsmet İnönü’nün Hatıraları Lozan Antlaşması I, Cumhuriyet Gazetesi Yayınları, İstanbul, 1998.
• KARACAN, Ali Naci: Lozan, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul, 2022.
• KAYMAZ, İhsan Şerif: “Birinci Dünya Savaşı Sonunda Musul Vilayeti’nde İngiliz Yönetiminin Kurulması”, Memleket Siyaset Yönetim Dergisi, Cilt: 5, Sayı:14, 2010, ss.104-149.
• KERKÜK, İzzettin: Haşim Nahit Erbil ve Irak Türkleri, Kerkük Vakfı Yayınları, İstanbul, 2006.
• KERKÜK, İzzettin: “Kerkük Hatıralarım-6”, Kardaşlık Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 51, 2011, ss.6-9.
• KİREEV, Nikolay: “To History of Struggle for Ottoman (Mosul) Oil in Beginning of the XXth Century”, 38. ICANAS: Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, 10-15.2007, Ankara, ss. 1873-1884.
• KODAL, Tahir: Paylaşılamayan Toprak, Türk Basınına Göre (1923-1926) Musul Meselesi, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2005.
• KODAL, Tahir: “Musul Meselesi Sürecinde Milaslı Gad Franko ve Çalışmaları”, Belgi Dergisi, Sayı: 19, 2020, ss. 1806-1828.
• MERAY, Seha L.: Lozan Barış Konferansı: Tutanaklar Belgeler, 1.c, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara, 2018.
• ÖKE, Mim Kemal: Kerkük-Musul Dosyası, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1991.
• POLAT, Ü. Gülsüm: Türk-Arap İlişkileri: Eski Eyaletler Yeni Komşulara Dönüşürken (1914- 1923), Kronik Yayınları, İstanbul, 2019, s. 101-102.
• SONYEL, Salahi, R.: Gizli Belgelerle Lozan Konferansı’nın Perde Arkası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
• SONYEL, Salahi: “Lozan’da Türk Diplomasisi”, Belleten, Cilt:.38, Sayı: 139, ss. 41-116.
• SOYSAL, İsmail: Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları. 1.c., Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1983.
• SYKES, Mark, Simon Cristopher: The Man Who Created the Middle East: A Story of Empire, Conflict And The Sykes-Picot Agreement, Harper Collins Publishers, New York, 2016.
• ŞİMŞİR, Bilal: Lozan Telgrafları, 1.c., Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2011.
• TERZİBAŞI, Ata: Erbil Şairleri, Kerkük Vakfı Yayınları, İstanbul, 2007.
• TÜRKMEN, Zekeriya: Musul Meselesi: Askerî Yönden Çözüm Arayışları (1922-1925), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 2011.
• YALÇIN, E. Semih: “Misak-ı Milli ve Lozan Barış Konferansı Belgelerinde Musul Meselesi”, Misak-ı Milli ve Türk Dış Politikasında Musul Sempozyumu Bildirileri Kitabı İçinde, ATAM Yayınları, Ankara 1998, ss. 155-174.
• YAZICI, Nevin: Musul Sorunu, (1926-1955), Ötüken Yayınları, İstanbul, 2010.
• YILMAZ, Durmuş: Musul Meselesi Tarihi, Çizgi Kitabevi, Konya, 2003.
• YILMAZ, Mustafa: “British Public Opinion and the Lausanne Peace Conference and Treaty”, İnönü Vakfı, Ankara, 1994, ss. 1-23.