Tarihî Dönem Metinlerinde “al~āl, ar-~ār-” ve Türevleri

Yıl 2023, Cilt: 134 Sayı: 265, 231 - 248, 10.10.2023

Duygu Yavuz Öz

https://doi.org/10.55773/tda.1298379

Öz

Sözcük ailelerinin ortaya çıkarılması aynı köke dayanan sözlerin bir araya getirilip ses, şekil ve anlam ortaklıklarının ve değişikliklerinin tespit edilmesi bakımından oldukça önemlidir. Bu ortaklıklar ve değişiklikler lehçelerin özelliklerine, bulundukları yüzyıllara ve coğrafyalara göre farklılık gösterebilir. Bu çalışmada kandırmak alanına ait al~āl, ar-~ār- sözcüklerinin Doğu ve Batı Türklük sahası tarihî dönem metinlerindeki türevleri üzerinde durulmuş, bunlar ses, şekil ve anlam bakımından incelenmiştir. Çalışmanın sonunda her iki biçimden de ad ve eylem kategorisinde birçok sözcüğün türediği, kimilerinin kullanımının tek bir metin ya da dönemle sınırlı olup kimilerinin kesintisiz olarak devam ettiği, kelime ailesindeki kimi sözcüklerin dinî metinlerdeki yabancı terimlerin Türkçe karşılıkları olarak kullanıldıkları görülmüş ve Moğolca’daki ses ve anlamca benzer olan alda-, aldag-a, arga, arga- kelimelerine dikkat çekilmiştir.

Anahtar Kelimeler

al ~ āl, ar- ~ ār, aldatmak, kandırmak, hile, sözcük ailesi.

Kaynakça

• AĞAR, Mehmet Emin: Kitâbu Fi’l-Fıkh Bî Lisâni’t-Türkî (İnceleme-Metin-Sözlük), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 1989.
• AKSAN, Doğan: Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim 1-2-3. Ciltler, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2009.
• ARAT, Reşit Rahmeti: Kutadgu Bilig, Kabalcı, İstanbul, 2008.
• ATA, Aysu: Kısasü’l-Enbiya, I Giriş-Metin-Tıpkıbasım, II, Dizin, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1997.
• ATA, Aysu: Türkçe İlk Kur’ân Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi: Giriş-Metin-Notlar-Dizin), Türk Dil Kurumu, Ankara, 2004.
• ATALAY, Besim: Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1970.
• BANG, Wilhelm – GABAIN Annemaire von: Türkische Turfan Texte I, Sitzung der philosophisch- historischen Klasse vom 16. Mai 1929.
• BERBERCAN, Mehmet Turgut: Çağatayca Gülistan Tercümesi (Gramer-Metin-Dizin), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2011.
• CAFEROĞLU, Ahmet: Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul, 1993.
• CANPOLAT, Mustafa: Mecmū‘atü’n-Neẓā’ir Metin-Dizin-Tıpkıbasım, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1995.
• CANPOLAT, Mustafa: Behcetü’l-Hadâik fî Mev‘izati’l-Halâik, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2018.
• CLAUSON, Sir Gerard: An Etymological Dictionary of Prethirteenth Century Turkish, Oxford University, Oxford, 1972.
• ÇAĞATAY, Saadet: “Uygurca’da Hendiadyoinler”, 100 Doğum Yıldönümüne Armağan Prof. Dr. Saadet Çağatay’ın Yayınlanmış Tüm Makaleleri, Türkistan İdil-Ural Vakfı, Cilt 1, 2008, ss.234-269.
• DİLÇİN, Cem: Yeni Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1983.
• DİLÇİN, Cem: Mes‘ūd Bin Aḥmed Süheyl ü Nev-Bahār İnceleme-Metin-Sözlük, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara, 1991.
• DURGUT, Hüseyin: Şeyh Süleyman Efendi-i Buhari Lügat-ı Çağatay ve Türki-i Osmani (Cild-i evvel) adlı eserin transkripsiyonu, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Edirne, 1995.
• ECKMANN, Janos: Nehcü’l-Ferādis, Uştmaḫlarnıŋ Açuḳ Yolı (Cennetlerin Açık Yolu), I Metin, II Tıpkıbasım, Haz. Semih Tezcan-Hamza Zülfikar, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2004.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican: Makaleler, Dil-Destan-Tarih-Edebiyat, Akçağ, Ankara, 2007.
• ERCİLASUN, Ahmet Bican - Akkoyunlu Ziyat: Kâşgarlı Mahmud Dîvānu Lugāti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2014.
• ERGİN, Muharrem: Dede Korkut-1, Giriş-Metin-Tıpkıbasım, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2011.
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin: Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2000.
• KARAAĞAÇ, Günay: Lutfî Divanı, Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1997. KARAAĞAÇ, Günay: Türkçenin Dil Bilgisi, Akçağ, Ankara, 2012.
• KARASOY, Yakup: Şiban Han Divanı (İnceleme-Metin), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 1989.
• KAYA, Önal: Ali Şir Nevāyí Fevāyidü’l-Kiber (İnceleme-Metin-Dizin), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 1989.
• KAYA, Ceval: Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1994.
• KORKMAZ, Zeynep: Gramer Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2010.
• KÖK, Abdullah: Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kuran Tercümesi (TİEM 73 1v235v/2) (Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 2004.
• LESSING, Ferdinand D.: Moğolca-Türkçe Sözlük I, Çev. Günay Karaağaç, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2003.
• ÖZBAY, Betül: Huastuanift, Manihaist Uygurların Tövbe Duası, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2014.
• SAĞOL, Gülden: An Inter- Linear Translation of the Qur’an into Khwarazm Turkisch, Introduction, Text, Glossary and Facsimile, I: 1993; II: 1995; III/2: 1999.
• Şemseddin Sami: Kamus-ı Türkî, İkdam Matbaası, Dersaadet, 1317.
• TEKİN, Şinasi: Uygurca Metinler I: Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlah) Vap Hua Ki Atlıġ Nom Çeçeki Sudur (Saddharmapuñdaríka- Sūtra), Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 1960.
• TEKİN, Şinasi: Maytrısimit:Burkancıların mehdîsi Maitreya ile buluşma Uygurca iptidaî bir dram: Burkancılığın Vaibhāṣika tarikatine âit bir eserin Uygurcası, Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 1976.
• TOPALOĞLU, Ahmet: XIV. Yüzyılın Ortalarında Yapılmış Satırarası Kur’an Tercümesi, Dergâh, İstanbul, 2018.
• TOPARLI, Recep – VURAL, Hanifi - KARAATLI Recep: Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2007.
• TULUM, Mertol: 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2011.
• Türkçe Sözlük: Türk Dil Kurumu, Ankara, 2005.
• ÜNLÜ, Suat: Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kuran Tercümesi (TİEM 73 235v/3450r/7) (Giriş-Metin-İnceleme-Analitik Dizin), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara, 2004.
• VARDAR, Berke: Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Multilingual, İstanbul, 2002.
• WILKENS, Jens: Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurish-Deutsch-Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca-Almanca-Türkçe), Akademia der Wissenschaften zu Göttingen, 2021.
• YÜCE, Nuri: Mukaddimetü’l-Edeb- Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2014.