An Investigation into the Activities of “Turkish Agents” in Turkestan According to Tsarist Russia’s Reports

Yıl 2025, Cilt: 137 Sayı: 272, 139 - 164, 30.06.2025

Mirzahan Egamberdiyev , Aiman Azmukhanova

https://doi.org/10.55773/tda.1678575

Öz

In the late 19th and early 20th centuries, Tsarist Russia developed spiritual colonization policies aimed at severing the religious and cultural ties between the Turkic-Muslim peoples of Turkestan and the Ottoman Empire. During this period, the Jadidist movement gained significant momen tum, and religious scholars from the Ottoman Empire were labeled as “Turkish agents” by Russian authorities. Their activities were subjected to strict surveillance and heavy restrictions, especially in the realms of religious education, press culture, and Jadidist schools, which promoted modern educational methods. This study examines the mechanisms of surveillance and suppression employed by the Tsarist regime in Turkestan, using intelligence files and archival sources. Following İsmail Gasprinski’s visit to Istanbul, the growing presence of Ottoman religious figures in the region influenced Russian policies. Pilgrimage routes and madrasas were identified as critical points for ideological transmis sion, prompting the implementation of restrictive measures to monitor religious education and curb intellectual mobility. This research analyzes the historical role of religious leaders labeled as “Turkish agents” and highlights their impact on political and cultural transformations in Turkestan.

Anahtar Kelimeler

Tsarist Russia , Turkestan , Jadid movement , İlminskiy , Dukhovskoy

ÇARLIK RUSYA’SI RAPORLARINA GÖRE TÜRKİSTAN’DAKİ “TÜRK AJANLARI” FAALİYETLERİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

Öz

19. yüzyılın sonları ile 20. yüzyılın başlarında Çarlık Rusyası, Türkistan’daki Türk-Müslüman halkların Osmanlı ile olan dinî ve kültürel bağlarını koparmak amacıyla manevi sömürgeleştirme politikaları geliştirmiştir. Bu dönemde Cedi dçilik hareketi geniş bir etki alanı kazanırken, Osmanlı’dan gelen din adamları Rus makamlarınca “Türk ajanı” olarak damgalanmış ve faaliyetleri sıkı denetim altına alınmıştır. Özellikle dinî eğitim, basın kültürü ve modern usullerde eğitim veren Ceditçi okullar sıkı bir gözetimle karşılaşmıştır. Bu çalışma, Çarlık yönetiminin Türkistan’da uyguladığı takip ve baskı mekanizmalarını, istihbarat belgeleri ve arşiv kaynakları ışığında incelemektedir. İsmail Gaspıralı’nın İstanbul ziyareti sonrası Osmanlı din adamlarının bölgeye artan ilgisi, Rusya’nın politikalarına yön vermiştir. Ayrıca hac yolları ve medreseler, ideolojik kontrol noktaları olarak görülmüş ve entelektüel hareketliliği sınırlamaya dönük önlemler alınmıştır. Bu araştırma, Türk ajanı olarak nitelendirilen din adamlarının bölgedeki etkisini tarihsel bağlamda analiz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Çarlık Rusya , Türkistan , Cedid hareketi , İlminskiy , Dukhovskoy

Kaynakça

• ARŞİV BELGELERİ
• TGA RK (Tsentral’nyy gosudarstvennyy arkhiv Respubliki Kazakhstan [Kazahistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arşivi])
• TGA RK, F. 44, Op. 1, D. 15799, LL. 2-3.
• TGA RK, F. 44, Op. 1, D. 15799, LL. 10-13.
• TGA RK, F. 20, Op. 1, D. 2, LL. 13-17.
• TGA RK, F. 44, Op. 1, D. 16680, L. 2.
• TGA RU (Tsentral’nyy gosudarstvennyy arkhiv Respubliki Uzbekistan [Özbekistan Cumhuriyeti Merkezi Devlet Arşivi])
• TGA RU, F. I-1, Op. 12, D. 907, L. 10.
• TGA RU, F. I-1, Op. 31, D. 598, L. 8.
• TGA RU, F. I-1, Op. 31, D. 598, L. 18.
• TGA RU, F. I-1, Op. 31, D. 623, LL. 19-21.
• TGA RU, F. I-1, Op. 12, D. 1674, L. 10.
• TGA RU, F. I-1, Op. 12, D. 1674, LL. 16-19.
• TGA RU, F. I-1, Op. 12, D. 1674, LL. 20-31
• TGA RU, F. 1, Op. 22, D. 598, LL. 4-3.
• TGA RU, F. 1, Op. 22, D. 598, L. 12.
• TGA RU, F. 1, Op. 31, D. 979, LL. 29-35.
• TGA RU, F. 1, Op. 22, D. 598, L. 7.
• TGA RU, F. 1, Op. 22, D. 601, LL. 2-3.
• TGA RU, F. 1, Op. 22, D. 601, L. 5.
• TGAO (Tsentral’nyy gosudarstvennyy arkhiv Orenburga [Orenburg Merkez Devlet Arşivi])
• TGAO, F. 3, Op. 8, D. 13353, LL. 2-8.
• TGAO, F. 3, Op. 3, D. 4291, LL. 56-76.
• TGAO, F. 3, Op. 6, D. 9679, LL. 21-27.
• TGAO, F. 3, Op. 3, D. 4291, LL. 56-76.
• VIA RF (Voenno istoricheskiy arhiv Rossiyskoy Federacii [Rusya Federasyonu Askerî Tarih Arşivi])
• VIA RF, F. 821, Op. 133, D. 470
• VIA RF, F. 821, Op. 15, D. 98
• VIA RF, F. 821, Op. 16, D. 15799
• VIA RF, F. 821, Op. 17, D. 20752
• VIA RF, F. 821, Op. 24, D. 94
• Abashin, S., D. Arapov, N. Bekmakhanova, v. (Edt). Tsentral’naya Aziya v sostave rossiyskoy imperii. Moscow: Novoe literaturnoe obozrenie, 2008.
• Abdirashidov, Z. Annotirovannaya bibliografiya turkestanskikh materialov v gazete «Tarzhuman» (1883-1917). Tokyo: TIAS: Department of Islamic Area Studies, Center for Evolving Humanities, Graduate School of Humanities and Sociology, the University of Tokyo, 2011.
• Abramov, S. L., Islam v Tsentral’noy Azii i ego sotsial’no-politicheskaya rol’v usloviyakh rossiyskogo gospodstva. Taşkent 1930.
• Alekseev I.L. N.P. Ostroumov. “О problemakh upravleniya musulmanskim naseleniem Turkestanskogo kraya.” Sbornik Russkogo Istoricheskogo Obshchestva 5. no 153 (2002).
• Alov, A. A. and N.G. Vladimirov. Islam v Rossii. Moscow: Institut Naslediya, 1996.
• Arapov D. Yu. Sistema gosudarstvennogo regulirovaniya islama v Rossiyskoy imperii: Poslednyaya tret’ XVIII – nachalo XX vv.: dissertatsiya ... doktora istoricheskikh nauk: 07.00.02. Moskva, 2005.
• Babadzhanov, Bakhtiyar. “Khudzhra.” In Islam na territorii byvshey Rossiyskoy imperii: Entsiklopedicheskiy slovar’, vol. 1, 428–29. Moscow: Vostochnaya literatura, 2006.
• Barthold, V. V. Istoriya kul’turnoy zhizni Turkestana. Leningrad, 1927.
• Bendrikov, K. E. Ocherki po istorii narodnogo obrazovaniya v Turkestane (1865–1924). Moscow: Izd-vo APN RSFSR, 1960.
• Frideriks, N. “Turkestan i ego reformy.” Vestnik Evropy 4, no. 4 (1869).
• Kabuzan, V. M. Emigratsiya i reemigratsiya v Rossii v XVIII – nachale XX veka. Moscow: Nauka, 1998.
• Kennedy, J. F. Islamic Missionaries and the Russian Empire. Oxford: Oxford University Press, 2018.
• Khalilova, Z. E. “Istoriya reformirovaniya musulmanskogo obrazovaniya v imperskom Turkestane: problemy pedagogiki i podgotovki natsionalnykh uchebnikov.” Minbar. Islamic Studies 3, no. 15 (2022): 653–70.
• Kotyukova, T. V. “Turetskie emissary v Rossii. Dokumenty TsGA RUz. 1910–1914 gg.” Istoricheskiy arkhiv, no. 4 (2004).
• Landa, R. G. Islam v istorii Rossii. Moscow: Vostochnaya literatura RAN, 1995.
• Lansdell, Henry. “Russkaya Tsentral’naya Aziya.” Vostochnoye Obozreniye 1885, nos. 8, 16. Reprinted in Turkestanskiy sbornik (1887): 402.
• Levin, A. I. Turkestan v sisteme vneshney politiki Rossiyskoy imperii. Kazan, 1911.
• Litvinov, P. P. Gosudarstvo i islam v Russkom Turkestane, 1865–1917. Yelets: EGPI, 1998.
• Litvinov, V. P. “‘Svyatye mesta’ musul’man Turkestana kak tsentry antirossiyskoy deyatel’nosti turetskoy agentury (vtoraya polovina XIX – nachalo XX vv.).” Vestnik RUDN, ser. Istoriya Rossii, no. 2 (2016): 55–65.
• Lysenko, Yu. A. “Tatarskiy vopros v konfessional’noy politike Rossiyskoy imperii v Kazakhstane (konets XVIII – nachalo XX v.).” Izvestiya Altayskogo gosudarstvennogo universiteta 4, no. 3 (2010): 146–52.
• Nalivkin, V. P. Tuzemtsy ran’she i teper’. Tashkent, 1913.
• Ostroumov, N. K istorii narodnogo obrazovaniya v Turkestanskom krae. Tashkent, 1899.
• Potto, V. “O stepnykh pokhodakh.” Voennyy sbornik, Turkestanskiy sbornik, no. 4–7 (1873): 1–128.
• Plaudens, J. F. “Cultural and Religious Exchanges in Colonial Turkestan.” Cambridge Historical Journal (2019): 87–98.
• Reisner, L. I., and N. A. Simoniya. Evolyutsiya vostochnykh obshchestv: sintez traditsionnogo i sovremennogo. Moscow: Nauka, 1984.
• Saidbaev, T. S. Islam i obshchestvo. Opyt istoriko-sotsiologicheskogo issledovaniya. Moscow, 1978.
• Teryukova, E. A. “Deyatel’nost’ Departamenta dukhovnykh del inostrannykh ispovedaniy Ministerstva vnutrennikh del Rossiyskoy imperii v XIX – nachale XX vv.” Religiovedenie, no. 3 (2010): 43–49.
• Uçastiye N. İ. İlminskogo v dele inorodçeskogo obrazovaniya v Turkestanskom kraye. In Soçineniya, edited by P. V. Znamenskiy, 84–103. Kazan’: Tipo-litografiya Imperatorskogo Universiteta, 1900.
• Volkov, I. V. “Vlast’ i musulmanskaya shkola v russkom Turkestane (1867–1881).” Vlast’ 25, no. 1 (2017): 148–55. Svod uchrezhdeniy i ustavov upravleniya dukhovnykh del inostrannykh ispovedaniy... In Svod zakonov Rossiyskoy imperii, vol. 11, pt. 1. St. Petersburg, 1900.
• “Vse poddanneyshiy doklad Turkestanskogo general-gubernatora, generala ot infanterii Dukhovskogo. Islam v Turkestane.” Tashkent, 1899.