On The Uryanhai Etnicon

Yıl 2019, Cilt: 9 Sayı: 14 - Tuva Dosyası, 111 - 116, 25.04.2019

золбаяр гагаа

Öz

In the following article, we explore the ethnicon Uryanhai used to denote the Tuvan people. In ancient and medieval sources, Tuvans are referred to with their own ethnicon, but starting with 1270s, Uryanhai became common. Until 1921, the time of formation of Tuvan People's Republic, several ethnicons would be used to refer to Tuvans depending on their living place:Tandy Uryanhai, Altai Uryanhai Altyn Köl Uryanhai In Mongolia, Tuvans were called Uryanhai; starting with 1990, they have been using Tyva to refer to themselves. We also offer a review of historical and ethnographic works dealing with the  Uryanhai ethnicon. 

Anahtar Kelimeler

Uryanhai, forest Tuvans, Tuvans, Manchurians, historical records and monuments, Altai Uryanhai, Tandy Uryanhai

Уранхай Деп Нийти Ат Дугайында Шинчилел

Öz

Ортаа үе болгаш бурунгу төөгү бижиктерде тываларны бодунуӊ үндезин ады-биле адап демдеглеп арттырган болза XIII дугаар чүс чылдыӊ 70 чылдарындан эгелеп уранхай деп ниити ат-биле адап, тыва деп адавайн, 650 хире чыл болган. XIII дугаар чүс чылдыӊ эгези 1207 чылдан эгелеп тывалар бодунуӊ тускай байдалын ышкынып, Улуг Моол империяныӊ адаанга киргеш, 1757 чылга чедир  ММоолдуӊ улуг биче хааннарынга үндүрүг төлеп тургаш, 1757 чылдан эгелеп Манчы Кыдаттыӊ дарлалынга кирип, Моолдуӊ хаанынга болгаш Манчы хаанынга дапкыр үндүрүг төлеп келген.1921 чылда бот уранхайы, Алдын хөлдүӊ уранхайы деп, чурттап турган чер аайы-биле, адап келген. чылдан эгелеп Таӊды Тывазы бодунуӊ тыва деп адын тып алган болза, Моолдун тывалары уранхай деп ниити ат-биле чорааш, 1990 чылда бодунуӊ тыва деп адын тып,

Моолдуӊ чазаа Моолда тывалар чурттаар деп албан ёзу-биле чөпшээрээн. 

Özet

Orta çağ ve eski dönemlere ait belgelerde Tuva adının kullanıldığı bilinse de 13. yüzyılın son

çeyreğinden itibaren bu etnonim yerine, Tuvaların, Uryanhay adıyla adlandırıldıkları ve Tuva

adının 650 yıl boyunca adlandırmada kullanılmadığı görülmektedir. 1207 yılından itibaren

Tuvalar Moğol hakimiyeti altına girmiş, 1757 yılına kadar Moğol hanlarına vergi ödemişlerdir.

1757 yılından itibaren ise Mançu yönetimine dahil olan Tuvalar, hem Moğol hem de Mançu

hanlarına tekrar vergi ödemişlerdir. 1921 yılında kendi bağımsız Tannu Tuva Cumhuriyetlerini

kuran Tuvalar bu yıldan itibaren Tıva adını kullanmaya başlasalar da Moğol Tuvaları Uryanhay

adıyla anılmaya devam etmiş, 1990 yılında kendilerini Tıva olarak Moğolistan hükümetine kabul

ettirmişlerdir. Bu makalede Tuvaları hangi dönemlerde hangi bölgelerde Uryanhay adıyla

anıldığı, hangi eserlerde ve bilimsel çalışmalarda bu ada yer verildiği ayrıca Uryanhay

kelimesinin etimolojisi üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

уранхай, арга чону, тывалар, манчы кыдат, орус төөгү бижиктер, алдай уранхай, танды уранхай, Uryanhay, orman halkı, Tıvalar, Mançu Kıdat, Rus tarih yazmaları, Altay Uryanhayları, Tandı Uryanhay

Kaynakça

• Бадамхатан, С. (1996). Монголын угсаатны зүй. УБ.
• Гантулга, Ц. (2000). Алтайн урианхайчууд. УБ.
• Монголын нууц товчоо (1990). У.
• Золбаяр Г. (2015). Алтайн урианхайн угсаатны зүй. УБ.
• Золбаяр Г. (2006). «Алтан нуурын урианхайчууд хаана байна» Алтай судлал сэтгүүл. УБ., No 2.
• Рашид Ад-Дин. (2002). Судрын чуулган. УБ.
• Очир ,А. (1993). Монголын ойрдуудын түүхийн товч. УБ.
• Оюунжаргал, О. (2011). Манж чин улсаас монголчуудыг захирсан бодлого. УБ.