Чăваш Халăх Сăмахлăхĕ: Ĕненўсемпе Чарусене Тĕпчес Ыйтусем

Yıl 2020, Cilt: 10 Sayı: 17 - Çuvaş Özel Sayısı, 387 - 401, 13.07.2020

алексей леонтьев

Öz

Чăваш халăх сăмахлăхĕнче çанталăк сăнавĕсемпе (паллисемпе) ĕненўсене, чарусене, тĕлĕксене яланах пĕр ушкăна кĕртнĕ. Çакна вĕсене халĕччен никам та тĕплĕн тĕпчеменнипе, жанрсене чикĕлеменнипе ăнлантармалла. XIX ĕмĕр вĕçĕнче Василий Магницкий асăннă пуплерĕшсене малтанхи хут ушкăнланă. XX ĕмĕрĕн пĕрремĕш çурринче ĕненўсемпе чарусене Николай Никольский хатĕрленĕ программăсемпе килĕшўллĕн йышлă пуçтарнă. Вĕсем Николай Ашмаринăн «Чăваш сăмахĕсен кĕнекинче» те нумай. 2009 çулта çак каларăшсем Чăваш патшалăх гуманитари ăслăлăхĕсен институчĕ кăларакан «Чăваш халăх пултарулăхĕ» ярăмăн «Сăнавсемпе ĕненўсем. Тĕлĕксем» кĕнекинче пичетленнĕ. Вĕсене Вячеслав Ендеров ушкăнлама пуçланă, анчах ĕçе вĕçлеймен. Çак статьяра автор ĕненўсемпе чарусене чăваш фольклористикинче пĕрремĕш хут анлăн тĕпчет, хăйĕн классификацине сĕнет.

Anahtar Kelimeler

ĕненў, чару (табу), йăла-йĕрке, мифсем, тĕпчев историйĕ, жанрсене чикĕлесси, ушкăнлав (классификаци)

Çuvaş Halk Edebiyatı: İnanışlar İle Tabuları Araştırma Sorunları

Öz

Çuvaş halk edebiyatında doğaya ilişkin deneyimler ile inanmaları, yasakları, rüyaları sürekli aynı tasnif içinde değerlendirilmişlerdir. Bu durum, bunları şimdiye dek kimsenin derinlemesine ele almaması, türlerin sınırlarının belirlenmemesi ile açıklanabilir. XIX. yüzyıl sonunda Vasiliy Magnitskiy anılan ibareleri ilk defa sınıflandırmıştır. XX. yüzyılın ilk yarısında inançışlar ile tabulara ilişkin örnekleri Nikolay Nikolskiy’in hazırladığı programlarla uyumlu şekilde defaatle derlemiştir. Bu tip örnekler Nikolay Aşmarin’in Çĭvaş Sĭmahĩsen Kĩnekĩ adlı eserinde de çokça yer almaktadır. 2009 yılında bu sözlü yaratmalar Çuvaş Devlet İnsani Bilimler Enstitüsü’nün çıkardığı Çĭvaş Halĭh Pultarulĭhĩ [“Çuvaş Halk Yaratıcılığı”] serisinin Sĭnavsempe Ĩnenüsem. Tĩlĩksem [Tecrübelerle İnanmalar. Rüyalar] kitabında yayımlanmıştır. Bunları Vyaçeslav Yenderov sınıflandırmaya başlamış, ancak bu işi tamamlayamamıştır. Bu makalede yazar, inanmalarla yasakları Çuvaş folklor biliminde ilk defa geniş bir şekilde incelemekte, kendi sınıflandırmasını sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

inanışlar, yasak (tabu), gelenek, mitler, araştırma tarihi, türleri sınırlandırma, sınıflandırma

Kaynakça

• Абукаева, Л.А. (2018). «Запреты в системе воззрений мари». Йошкар-Ола: РИЦ Марий. ун-та, 204 с.
• Антипина, Егоров и др. (2018). «Чувашская мифология». Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 591 с.
• Ашмарин, Н.И. (1928–1950). «Словарь чувашского языка. Чăваш сăмахĕсен кĕнеки». Вып. I–ХVII. Казань–Чебоксары.
• Борисов, А.Г. (1972). «Устно-поэтическое творчество мордовского народа. Эрзянская свадебная поэзия». Саранск: Мордов. кн. изд-во, 471 с.
• Вишневский, В.П. (2004). «О религиозных поверьях у чуваш». Письменная культура раннего просветительства. Чебоксары: Изд-во Чуваш. ун-та, 2004, с. 177–192.
• Ендеров, В.А. (2004). «О проблемах классификации чувашских паремий». Ашмаринские чтения: материалы межрегиональной научной конференции. Чебоксары: Изд-во Чуваш. ун-та, с. 245–254.
• Золотницкий, Н.И. (2007). «Корневой чувашско-русский словарь». Избранные труды. Чебоксары: изд-во Чуваш ун-та, с. 159–303.
• Ильина, Г.Г. (2014). «О некоторых особенностях чувашских малых жанров». Перспективы развития науки и образования. Сборник научных трудов по материалам Международной научно-практической конференции. Часть 2. Тамбов: Изд-во ТРОО «Бизнес-Наука-Общество, с. 49–50.
• Комиссаров, Г.И. (1989). «Чăваш фольклорĕпе литература вĕрентĕвĕ». Чăваш халăх сăмахлахĕ. Тĕпчевсемпе текстсем. Шупашкар: ЧЛИЭНТИ, 1989, с. 6–45.
• Магницкий, В.К. (1881). «Материалы к обўяснению старой чувашской веры». Казань: Тип. Импер. ун-та, 268 с.
• Магницкий, В.К. (1888). «Нравы и обычаи в Чебоксарском уезде. Этнографический сборник». Казань: Тип. Губ. прав., 118 с.
• Месарош, Д. (2000). «Памятники старинной чувашской веры». Чебоксары: ЧГИГН, 360 с.
• Михайлов, С.М. (1972). «Труды по этнографии и истории русского, чувашского и марийского народов». Чебоксары: Чуваш. кн. изд-во, 423 с.
• Никольский, Н.В. (1904). «Программа для собирания сведений о чувашах». Известия по Казанской епархии, 3, с. 63–72.
• Никольский, Н.В. (1919). «Вопросник по народному творчеству». Основы инородческого просвещения, Казань, с. 30–50.
• Никольский, Н.В. (1921). «Творчество чуваш». Казань: ИОАИЭ, т. XXXI, вып. 1, с. 77–86.
• Никольский, Н.В. (1958). «О пословицах чувашского народа». Вопросы языка и литературы. Ученые записки ЧНИИ, вып. XVIII, Чебоксары, с. 120–143.
• Одюков, И.И. (1985). «Авалхи ĕненўсем». Ялав, 9, с. 26–27.
• Пермяков, В.Л. (1988). «Основы структурной паремиологии». М.: Наука, 234 с.
• Родионов, В.Г. (1982). «Вопросы жанровой классификации чувашского фольклора». Чувашский фольклор. Специфика жанров. Чебоксары: НИИЯЛИЭ, с. 150–170.
• Родионов, В.Г., Ендеров В.А. (2004). «Чăваш халăх сăмахлăхĕ. Лекцисен курсĕ». Шупашкар: Чăваш ун-чĕн изд-ви, 294 с.
• Родионов, В.Г. (2006). «Вопросы жанровой классификации чувашского фольклора». Этнос. Культура. Слово. Чебоксары: Изд-во Чуваш. ун-та, с. 3–53.
• Сбоев, В.А. (1865). «Чуваши: их происхождение, язык, обряды, поверья, преданья и пр. Этнографическое исследование, посвященное чувашам». М.: типография С. Орлова, 188 с.
• Сидорова, Е.С. (1978). «Сăнавсемпе паллăсем, тĕшмĕшсем». Чăваш литературоведенийĕн ыйтăвĕсем. Тĕпчев ĕçĕсем. 82-мĕш каларăм. Шупашкар: Чăваш АССР Министрсен Совечĕ çумĕнчи ЧЛИЭНТИ, 1978, с. 115–124.
• Сидорова, Е.С. (1984). «Ваттисен сăмахĕсемпе каларăшсем, сăнавсемпе паллăсем, тупмалли юмахсем». Чăваш халăх сăмахлăхĕ. V том. Вак жанрсем. Шупашкар: Чăваш кĕнеке изд-ви, с. 5–21.
• Смоленский, А.В. (1894). «Чувашские приметы о погоде и ее влиянии на хозяйство». Казань: ИОАИЭ, т. 13, вып. 3, с. 147–221.
• Тимофеев, Г.И. (1972). «Тăхăрьял». Шупашкар: Чăваш кĕнеке изд-ви, 431 с.
• Федотова, Е.В. пухса хатĕрленĕ (2009). «Чăваш халăх пултарулăхĕ. Сăнавсемпе ĕненўсем. Тĕлĕксем». Шупашкар: Чăваш кĕнеке изд-ви, 383 с.
• Фукс, А. (1840). «Записки Александры Фукс о чувашах и черемисах Казанской губернии». Казань: Тип. Казан. Импер. ун-та, 329 с.
• ХФУ ĂБ – Хусан федераци университечĕн Ăслăлăх библиотекин Сайра ал çырусемпе кĕнекесен пайĕ.
• ЧПГĂИ ĂА – Чăваш патшалăх гуманитари ăслăлăхĕсен институчĕн Ăслăлăх архивĕ: I пай, 28 уп., 305 с.; 7 уп., 355 с.; 75 уп., 84 с.; 102 уп., 301 с., 306 с., 310 с.; 138 уп., 441 с.; 159 уп., 395–396 с.; 215 уп., 517 с.; 240 уп., 7 с.; 247 уп., 173 с.; 327 уп., 119 с.; 358 уп., 157 с.; 650 уп.; III п., 7 уп., 33 с.; 19 уп., 130 с.; 311 уп., 673 с.; 311 (3) уп., 874 с.; 311 (4) уп., 932 с.; 349 уп., 2 с.; 435 уп., 159 с.; 643 уп., 76 с.; 751 уп., 167 с., 168 с.; 2227 уп., 36 с., 292 с.; IV п., 11 уп., 306 с.
• http://www.Ural-Tatar (Шырав кунĕ: 2020 ç. нарăсан 14-мĕшĕ).
• http://www.kultur.gov.tr (Шырав кунĕ: 2020 ç. нарăсан 14-мĕшĕ).
• https://www.km.ru/front-projects/russkie-prazdniki (Шырав кунĕ 2020 ç. нарăсăн 15-мĕшĕ).