Қазақ және түрік тілдеріндегі сүт негізді өнім атауларының этнолингвистикалық сипаты

Yıl 2022, Cilt: 12 Sayı: 20 - Genç Araştırmacılar Sayısı, 65 - 86, 30.01.2022

Moldir Tolegenova

Öz

Түркі интеграциясы тек саяси-экономикалық байланыстар арқылы ғана дамып келе жатқан жоқ. Ол өз бастауын тілдік тамырластықтан алады да, әрі қарай көне түрік, одан әрі түрік-моңғол тілдік байланысына дейін ұласады. Қазіргі қазақ және түрік халықтарының тілдік материалдары негізінде тарихи ортақ тамырлар мен тілдік мәдени байланыстардың, ерекшеліктердің анықталуы өте өзекті мәселелердің бірі. Сол байланыстардың басында күллі адамзатқа тән алғашқы қажеттіліктердің бірі – тамақтану мәдениеті тұр. «Асың болса берiп жүрiп ел таны, атың болса желiп жүрiп жер таны» деген белгілі қазақ мақалы дәстүрлі тағамдар жүйесінің этномәдени айғақты болмысын танытады. Дәстүрлі ас-тағам қонаққа көрсетілер сый-құрметтің басы, қоғамдық қатынастардың ажырамас бөлшегі, реттеуші құралдарының бірі болып табылады. Сол себепті тағам атауларының ұлттық-мәдени аспектісін қазақ және түрік тілі материалдары негізінде қарастыру өте өзекті саналады. Сүтті құрғату, ашыту, ұйыту және тағы да басқа тәсілдер арқылы алынған өнімдер (атап айтқанда, құрғақ сүт, ірімшік, құрт, айран, қымыз) ежелгі түріктердің заманынан келе жатқан ұлттық тағамдар ретінде бүгінгі күннің өзінде өзектілігін жоймады. Мақалада осы сүт өнімдерінің қазақ және түрік тілдеріндегі атауы, жасалуы, түрлері мен тұтынылуы сипатталды. Сүттен жасалатын тәттілер, тіскебасарлар мен сусын атаулары лингвомәдени зерттеудің нысанына алынып, екі халықтың тұрмысы мен өмір сүру салтына қарай анықталған айырмашылықтары мен ұқсастықтары анықталды, тілдік даму сатылары әдеби тілден алынған мысалдармен негізделді.

Anahtar Kelimeler

Этнографизмдер, ұлттық тағамдар, қазақ тағамдары, түрік тағамдары тағам атаулары, этнолингвистикалық сипаттамасы

Kaynakça

• 1. Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Өлке баспасы, 2010. – 560 б.
• 2. Сейдімбек А. Шығармалары. Алты томдық. 2-том: Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. - Астана: Фолиант, 2010. - 810 б.
• 3. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. 5-том. Энциклопедия. – Алматы: ТОО «Алем Даму Интеграция», 2017. – 816 бет.
• 4. Б. Қалиев, Ж. Түймебаев, Ш. Құрманбайұлы, С. Исакова. Мұқағали тілі сөздігі. – Алматы, 2017
• 5. Oya Berkay Karaca. Geleneksel Peynirlerimizin Gastronomi Turizmindeki Önemi. June 2016. Journal of Tourism and Gastronomy Studies 4(2):17-17. DOI:10.21325/jotags.2016.12
• 6. Қашқари М. Түрік сөздігі. Үш томдық. Т. 1. 2-кітап. - Алматы : Сөздік-Словарь, 2007. - 448 б.
• 7. Efe Kaan Ulu.Türk Mutfak Kültüründe Peynir Tatlıları. Aydin gastronomy, 3 (1):37-42, 2019.
• 8. Derya Saygili, Hande Demirci, Ufuk Samav. Coğrafi İşaretli Türkiye Peynirleri.
• 9. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. 4-том. Энциклопедия. – Алматы: ТОО «Алем Даму Интеграция», 2017. – 832 бет.
• 10. Ekin Dinçel, Ayla Ünver Alçay. Kurut ve Türk Mutfağında Kullanımı. AYDIN GASTRONOMY, 1 (2):31-39, 2017.
• 11. Ayla Ünver Alçay, Semiha Yalçin, Kamil Bostan, Ekin Dinçel. Orta Asya’dan Anadolu’ya Kurutulmuş Gıdalar.
• 12. E.Dinçel, A.Ü.Alçay. Kurut ve Türk Mutfağında Kullanımı. AYDIN GASTRONOMY, 1 (2):31-39, 2017.
• 13. Türkçe Sözlük. 2 (K – Z). Türk Dil Kurumu. – Ankara: 1998.
• 14. Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. 1-том. Энциклопедия. – Алматы: ТОО «Алем Даму Интеграция», 2017. – 856 бет.
• 15. T. Süren. M. Kizileli. Geleneksel Türk İçecekleri. AHBVÜ Turizm Fakültesi Dergisi, 24 (1), 46-71.
• 16. Абай. Мақсатым - тіл ұстартып, өнер шашпақ: өлеңдер, поэмалар, аудармалар, қара сөздер. - Алматы: Білім, 2010. – 296 б. - ISBN 9965-09-615-5.
• 17. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 7-том. / Құраст.: Б.Момынова, Б.Сүйерқұлова, А. Фазылжанова және т.б. – Алматы, 2011. 752 б.
• 18. Кеңесбаев І. Фразеологиялық сөздік. - Алматы: "Арыс" баспасы, 2007. - 800 б.
• 19. Türkçe Sözlük. 1 (A – J). Türk Dil Kurumu. – Ankara: 1998.
• 20. Gerard Clauson. An Etymological dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: The Clarendon Press.
• 21. F.Yangilar, P. Oğuzhan, P. Çelik. Eşsiz bir içeceğimiz: kımız. EÜFBED - Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi Cilt-Sayı: 6-1 Yıl: 2013 123-134.
• 22. L.Yılmaz, E.Kurdal. Eskimeyen bir sür içkisi: kımız. Gida ve yem bilimi teknolojisi 2002.
• 23. Halide Imamova. Türkiye türkçesinde onay anlatan cümlelerde nezaket ifadesi. Dil Araştırmaları, Güz 2020/27: 101-110.