Azerbaycan Dilinin Hınalık Dili Üzerindeki Etkisine İlişkin Bazı Gözlemler

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 22, 73 - 135, 14.02.2023

Monika Rınd-pawlowskı

Öz

Nah-Dağıstan ailesine mensup olan Hınalık dili, Kuzeydoğu Azerbaycan’ın Guba bölgesinin Hınalık köyünde yerli dil olarak 2300 kişi tarafından konuşulmaktadır. Neredeyse tüm köy ahalisi çift dillidir, kendi dillerini ve Azerbaycan dilini konuşmaktadırlar. Daha üst kuşaklara mensup olanlar bunlara ek olarak Rusça da konuşurlar. Hınalık dili, dil teması konusunda çok karmaşık bir durumdadır. Hınalık köyü Azerbaycan dilinin Guba lehçesinin konuşulduğu Guba bölgesinin idari sınırları içinde yer almaktadır. Ayrıca Lezgi dil ailesi konuşurlarının bulunduğu bölgededir. Azerbaycan dilinin, birkaç yüzyıl boyunca Azerbaycan'daki çeşitli etnik gruplar arasında bir ortak dil olarak kullanmış olmasını söyleyebiliriz; ancak Sovyet döneminde ülkenin Kuzey ve Kuzey-Doğu bölgelerindeki bazı etnik azınlıklar için Rusça ikinci dil idi. Günümüzde Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmi dili olan Azerbaycan dilinin ölçünlü değişkesinin Hınalık dili üzerinde egemen etkisi söz konusudur. Ayrıca söz konusu bölge, komşu ülkeler dâhil olmak üzere Arapça ve Farsçanın baskın etkisine maruz kalmıştır.
Bu makale diğer dillerden ziyade, Azerbaycan dilinin etkisi üzerinde durmaktadır. Azerbaycan dilinin söz varlığı yakın dönem Rusça alıntılarını ve bir kısmı Arapça sözleri de kapsayan Farsça alıntı sözleri içermektedir. Arapçadan Hınalık diline doğrudan geçen sözler de vardır; ayrıca, Farsçadan doğrudan alıntıların varlığı da gayet olasıdır. Bu yüzden fonetik özellikler, Hınalık diline söz konusu alıntıların hangi dil üzerinden geçtiği hakkında ipucu olarak ele alınmıştır.
Üstelik, veriler Azerbaycan dilinin Hınalık gramerine genel olarak büyük bir etkide bulunduğunu göstermektedir. Bu konuda spesifik olarak şu durumlar örnek verilebilir: Hınalık dili ilerleyici ünlü uyumunu benimsemiştir; mekân ilişkileri yalın hâl yerine kelime sonu ve sonrasına iliştirilen ilgeçlerle ifade edilmektedir; bazı durumlarda kelimeler Hınalık diline ait köke sahip olup Azerbaycan dilinin yapım ekleriyle türetilmektedir; Azerbaycan dilinden bağlaçlar ödünç alınarak veya Azerbaycan dilinin kalıpları Hınalık diline özgü yollarla yeniden üretilerek Azerbaycan dilinin cümle yapısı benimsenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hınalık, Nah-Dağıstan dilleri, Azerbaycan dili, Farsça, Arapça, Dil teması

Some Observations on the Azerbaijani Influence on Khinalug

Öz

The Nakh-Dagestanian language Khinalug is spoken in Khinalug village in the Quba district (North-East Azerbaijan) by approximately 2,300 people. All community members in the village are at least bilingual in their native language and Azerbaijani. Members of the elder generation speak also Russian.
The language contact situation of Khinalug is very complex. The village Khinalug belongs to the administrative area of the Quba district, where the Quba dialect of Azerbaijani is spoken. On the other hand, it is located in the neighborhood of Lezgic languages. Azerbaijani must have served as a lingua franca among various ethnicities in Azerbaijan for several centuries, although Russian was L2 for some ethnic minorities in the Northern and North-Eastern parts of the country during the Soviet time. Nowadays, the influence of the standard varity of Azerbaijani, the official language of the Republic of Azerbaijan, has become dominant in Khinalug. Moreover, the whole area, including the neighboring countries, is characterized by the long-term influence of Persian and Arabic.
This article aims at the identification of Azerbaijani influence in contrast to influences from other contact languages. The Azerbaijani lexicon itself contains, next to a recent layer of Russian borrowings, a large number of Persian loanwords, part of which go back to an Arabic origin. Direct borrowings from Arabic into Khinalug are attested as well, and direct borrowings from Persian are at least very probable. Therefore, phonetic features are investigated that hint at the borrowing path by which such loanwords have been transmitted to Khinalug.
Moreover, the data show that the Azerbaijani language has had a great impact on all parts of the Khinalug grammar. In particular, Khinalug has introduced progressive vowel harmony, expresses spatial relations by postpositions rather than by nominal cases, uses some Azerbaijani derivational morphemes with native stems, and has adopted Azerbaijani clause structure by borrowing connectors from Azerbaijani, or reproducing Azerbaijani patterns with native means.

Anahtar Kelimeler

Khinalug, Nakh Dagestanian languages, Azerbaijani, Persian, Arabic, Language contact

Kaynakça

• Abdullayev, Bəhruz & Əsgərli, Mirzə & Zərinəzadə, Həsən (2005). Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında işlənən ərəb və fars sözləri lüğəti. 2 Volumes. Baku: Şərq-Qərb.
• Alekseev, M. E. (1984). “K voprosu o klassifikacii lezginskix jazykov.” Voprosy Jazykoznanija 1984, 5,p. 88–94.
• Alekseev, M. E. (1985). Voprosy sravnitel’no-istoričeskoj grammatiki lezgiskix jazykov. Moskva: Nauka.
• Anees, I. (1990). The Linguistic Sounds (in Arabic). Cairo: Anglo Library.
• Authier, Gilles. (2003). “Inalienability split in possessive NPs and the origin of the two cases with genitive function in Budugh.” Faits de Langues, Vol. 41, 1/2013.
• Bammatov, Z. Z. (1969). Kumyksko-russkij slovar’. Moscow: Izdatel’stvo “Sovetskaja Ènciklopedija”.
• Baskakov, N. A. (1963). Nogajsko-russkij slovar’. Moscow: Gosudarstvennoe izdatel’stvo inostrannyx i nacional’nyx slovarej.
• Bezmez, Serap & Brown, C.H. (2002). The Redhouse Turkish-English Dictionary. Istanbul: SEV Matbaacılık ve Yayıncılık Eğitim Tic. A. Ş.
• Bijankhan, Mahmood & Nourbakhsh, Mandana (2009). “Voice onset time in Persian initial and intervocalic stop production.” Journal of the International Phonetic Association, December 2009, Vol. 39, No. 3, pp. 335-364.
• Bokarev, E.A. (1981). Sravnitel’no-istoričeskaja fonetika vostočnokavkazskix jazykov. Moskov: Nauka.
• Brockelmann, C. (1928); Mitteltürkischer Wortschatz nach Maḥmūd al-Kāšğarīs dīvān luğāt at-turk. Budapest: Kórösi Osoma-Gesellschaft.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxord: At the Clarendon Press.
• Comrie, Bernard & Khalilov, Madžid (2010). The Dictionary of Languages and Dialects of the Peoples of the Northern Caucasus. Leipzig – Mackhachkala: Max Planck Institute of Evolutionary Anthropology.
• De Jong, Frederick (2007). A Grammar of Modern Uyghur. Utrecht: Houtsma.
• Erdal, Marcel (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden – Boston: Brill
• Fasmer, Maks (1958/1987): Ètimologičeskij slovarʼ russkogo jazyka. Russian translation: O. N. Trubačev (1987). Moscow: Progress.
• Harris, Alice C. & Campbell, Lyle (1995). Historical Syntax in Crosslinguistic Perspective.
• Cambridge: Cambridge University Press. Haspelmath, Martin (1993). A Grammar of Lezgian. Berlin – New York: Mouton de Gruyter.
• Hayyim, Sulayman (1962). New Persian-English dictionary (2 volumes). Tehran: Béroukhim.
• Garibova, Jala (2009): “Language policy in post-Soviet Azerbaijan: political aspects”. International Journal of the Sociology of Language. 198: 7-32.
• Garibova, Jala (2021). “‘Azeri’ vs. ‘Azerbaijani’”, Baku Dialogues - Policy Perspectives on the Silk Road Region, Vol. 4, No. 4, Summer 2021. Baku: ADA University Foundation.
• Garret, Andrew (1990). “The origin of NP split ergativity.” Language 66.261-96.
• Giginejšvili, B. K. (1977). Sravnitel’naja fonetika dagestanskix jazykov. Tbilisi: Izd. Tbilisskogo Universiteta.
• Golovkina O. V. (1966). Tatarsko-russkij slovar’. Moscow: Izdat. "Sovetskaja Ėnciklopedija.
• Haig, Geoffrey (2001). “Linguistic Diffusion in Present-Day East Anatolia: From Top to Bottom.” Aikhenwald, Alexandra & Dixon, R.M.W. (eds.): Areal Diffusion and Genetic Inheritance. Oxford University Press, Oxford.
• Hümmətov, İsrafil & Rind-Pawlowski, Monika (2020). Qrızca-azərbaycanca-ingiliscə lüğət. Baku: AFPoligrAF.
• İbrahimov, Elçin (2019). “Müstəqil Türk dövlətlərində terminologiya problemləri.” Terminologiya Məsələləri, Vol. 1. Baku: 77-89.
• Kasim, Ziyad Rakan (2018). “Aspiration in Arabic: A Spectrographic Study.” Journal of Education for Humanities , 2021, Volume 1, Issue 1, pp. 1-32.
• Kərimova, S.Q. & Məlikməmmədov, M.N. (2015). Ləzgicə Azərbaycanca Lüğət. Baku: Azərbaycan Nəşriyyatı.
• Kibrik A.E. & Kodzasov S.V. & Olovjanikova I.P. (1972). Fragmenty Grammatiki Xinalugskogo Jazyka. Moscow: Izdatel’stvo Moskovskogo Universiteta.
• Klimov, Georgij A. (1986/1994). Einführung in die kaukasische Sprachwissenschaft. German edition: Jost Gippert (1994). Hamburg: Helmut Buske Verlag.
• Lazard, Gilbert (1957/1992). A Grammar of Contemporary Persian. English translation: Shirley A.Lyon (1992). Costa Mesa – New York: Mazda Publishers.
• Miller, Corey (2011). “A Holistic Treatment of /ān/ to [un] in Persian.” Proceedings of ICPhS XVII, Hong Kong, pp. 1386–1389.
• Miller, Corey (2012). “Variation in Persian Vowel Systems.” Orientalia Suecana LXI (2012), pp. 156-169.
• Modaressi-Tehrani, Yahya (1978). A Sociolinguistic Analysis of Modern Persian. Ph. D. dissertation, University of Kansas.
• Musayev, Oruc İbrahim oğlu (1998). Azerbaijani-English Dictionary. Baku: Exxon Azerbaijan Limited.
• Nağısoylu, Möhsün & Məmmədli, İsmayıl & Seyidəliyev, Nəriman (2021). Azərbaycan Dilinin Orfoqrafiya Lüğəti. Baku: Elm.
• Nichols, Johanna (2003). “The Nakh-Dagestanian Consonant Correspondences”. Tuite, Kevin & Holiski, Dee Ann (eds.): Current Trends in Caucasian, East European and Inner Asian Linguistics. Amsterdam: Benjamins, pp. 207-264.
• Nikolayev S. L. & Starostin S. A. (1994). A North Caucasian Etymological Dictionary. Moscow: Asterisk Publishers.
• Orucov, Əlihəydər & Abdullayev, Bəhruz & Rəhimzadə, Nərgiz (2006). Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti (4 Volumes). Baku: Sərq-Qərb.
• Perry, John R. (1996). “Persian in the Safavid Period: Sketch for an Etat de Langue.” Melville, Charles (ed.). Safavid Persia: The History and Politics of an Islamic Society. London: I.B. Tauris & Company, pp. 269–283.
• Philott, Douglas Craven (1919). Higher Persian Grammar. Baptist Mission Press, Calcutta.
• Rind-Pawlowski, Monika (2019). “Possession in Khinalug”. Johanson, Lars & Mazzitelli, Lidia Federica & Nevskaya, Irina (eds.). Possession in Languages of Europe and North and Central Asia. Amsterdam: John Benjamins, pp. 239-266.
• Rind-Pawlowski, Monika (forthcoming): “Verbal roots and verbal stems in Khinalug”. To appear in: Tandashvili M. & Gippert J.: Millenium.
• Rüstəm, Hafiz, “Apostrof”. Xəzan VI 2018, pp. 101-105.
• Sadiqova, Sayalı (2005). Azərbaycan dilində terminologiyanın təşəkkülü və inkişafı. Bakı: Elm.
• Steingass, Francis Joseph (1892). A comprehensive Persian-English dictionary. London: Routledge & K. Paul.
• Širalijev, M. Š. & Sevortjan, È. V. (1971). Grammatika azerbaidzhanskogo jazyka (Fonetika, morfologija i sintaksis). Baku: Èlm.
• Talibov, Bukar B. (1960). “Mesto xinalugskogo jazyka v sisteme jazykov lezginskoj gruppy.” Učennye Zapiski. Dag. Fil. AN 7: 281–304.
• Talibov, Bukar B. (1980). Sravnitel’naja fonetika lezginskix jazykov. Moskva: Nauka.
• Trubetzkoy N.S. (1922). “Les consonnes latérales des langues Caucasiques-Septentrionales.” Bulletin de la Société de Linguistique. T. 23 (N 72). Paris, 1922, pp 184-204.
• Wehr, Hans (1977). Arabisches Wörterbuch für die Schriftsprache der Gegenwart. Beirut: Librairie du Liban / London: MacDonald & Evans Ltd.
• Xudiyev, Nizami (2013). Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı. Vol. 2: Sovet dövrü. Baku: Elm və Təhsil.
• Internet references Semyonov A. V.: Ètimologičeskij onlajn-slovar’ russkogo jazyka. https://lexicography.online/etymology/semyonov/ (Date of retrieval: 22.12.2022).
• “Apastrof yenidən Azərbaycan dilinə əlavə edilə bilər”. Senet.az, 07. July 2015, https://senet.az/apastrof-yenid%C9%99n-az%C9%99rbaycan-dilin%C9%99-%C9%99lav%C9%99-edil%C9%99-bil%C9%99r/ (Date of retrieval: 22.12.2022).
• Nişanyan, Səvan: “Nişanyan Sözlük. Çağdaş Türçənin Etimolojisi”. 2020, https://www.nisanyansozluk.com/ (Date of retrieval: 22.12.2022).
• https://www.nisanyansozluk.com/kelime/merak (Date of retrieval: 22.12.2022).
• https://www.nisanyansozluk.com/kelime/ordu (Date of retrieval: 22.12.2022).
• https://www.nisanyansozluk.com/kelime/%C3%BClke (Date of retrieval: 22.12.2022).
• Étimologičeskije onlajn-slovari russkogo jazyka. Proizxodenije slova tjurma, https://lexicography.online/etymology/%D1%82/%D1%82%D1%8E%D1%80%D1%8C%D0 %BC%D0%B0, (Date of retrieval: 16.01.2023)