Halaççanın merkez ağzı

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 23 - Language Documentation in Comparative Turkic Linguistics, 39 - 82, 31.12.2023

Mehmet Akkuş , Soheila Ahmadı

Öz

Bu çalışmada, Orta İran’da konuşulan, arkaik özellikleri korunmuş ve toplumsal kullanımı sınırlı bir Türk dili olan Halaççanın merkez ağzı kısaca tanıtılmakta, dilin tarihsel kökenleri, mevcut toplumdilbilimsel durumu ve canlılığını koruma açısından karşılaştığı zorluklar ele alınmaktadır. Çalışma, Halaççanın dilbilgisel özelliklerini belgelemek ve böylece dili koruma çabalarına ışık tutmak amacıyla, ağırlıklı olarak, Bahārestān’da yürütülmüş olan saha çalışmasında elde edilen ve çevriyazısı ile satırarası analizi sunulan metinleri incelemektedir. Saha çalışmasından seçilen örnek metinler, Halaç halk masalları ve düğün törenleri üzerine olan anlatılara dair bilgiler sunmaktadır. Halaçça için standart bir yazımın olmadığı belirtilerek makalede kullanılan çevriyazı kuralları açıklanmıştır. Bu çalışma, Halaç dilinin incelenmesi ve dilbilimsel özelliklerinin koruma ve araştırma amacıyla belgelenmesi adına gösterilen çabalara giriş niteliğinde bilgilerle katkı sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Halaçça, merkez ağzı, yok olma tehlikesi altında olan diller, eskicil özellikler, saha çalışması

The Central dialect of Khalaj

Öz

This study presents a brief overview of the Central Khalaj dialect of Khalaj, a Turkic language spoken in Central Iran with preserved archaic features and limited social usage. The historical
origins of the language are also briefly presented, along with its current sociolinguistic situation and challenges it faces in maintaining vitality. The study predominantly presents transcribed and annotated Khalaj texts, derived from fieldwork conducted in Bahā restān to document the linguistic features of the Central Khalaj variety, shedding light on efforts to preserve this language through documentation. Sample texts from fieldwork are presented, offering insights into Khalaj folktale and wedding ceremony narratives. Additionally, the lack of a standardized orthography for Khalaj is addressed, and the transcription conventions used for this study are described. This study serves as an informative introduction to the study of the Khalaj language and efforts made to document its linguistic features for preservation and research purposes.

Anahtar Kelimeler

Khalaj, Central dialect, endangered languages, archaic features, fieldwork

Kaynakça

• Akkuş, Mehmet (2021). Halaç Tü rkçesi ağ ızlarının algoritmik uzaklığı: Levenshtein uzaklık algoritması tabanlı bir çözümleme [Algorithmic distance of Khalaj Turkic dialects: an analytical note on Levenshtein distance algorithm]. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi 6/1, 247–267.
• Akkuş, Mehmet (2022). Lexical copies in Khalaj: A contribution to the World Loanword Database (WOLD). Turkic Languages 26, 31–52.
• Akkuş, Mehmet & Sağın-Şimşek, Çiğdem (2022). The zone of ethnolinguistic social networking (ZonES) in Khalaj Turkic: A model for language endangerment. Dilbilim Araştırmaları Dergisi 33/2, 221–245.
• Bosnalı, Sonel (2010). Halaççanın yitim ve değişim sürecine tasarlama kipleri açısından bir bakış [An study of the endangerment and change of Khalaj with respect to intentional moods]. Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi 53, 67–88.
• Bosnalı, Sonel (2012). Dil edimi açısından Halaççanın konumu [The position of Khalaj in terms of language acquisition]. Karadeniz Araştırmaları Dergisi 32, 45–67.
• Bosnalı, Sonel (2016). Değinim durumundaki azınlık dillerinin sürdürümü [Maintenance of minority languages in the case of contact]. Border Crossing 6/2, 292–304.
• Bulut, Christiane (2003). Pronominal system in the transitional varieties of the Turkic dialects in East Anatolia, Iraq and Western Iran. In: O‡ zsoy, Sumru (ed.) Studies in Turkish linguistics: Proceedings of the Tenth International Conference in Turkish Linguistics, August 16–18, 2000. Istanbul: Boğaziçi University. 321–335.
• Doerfer, Gerhard (1971). Khalaj materials. Bloomington: Indiana University Publications.
• Doerfer, Gerhard (1987). Lexik und Sprachgeographie des Chaladsch [Lexicon and linguistic geography of Khalaj]. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Doerfer, Gerhard (1988). Grammatik des Chaladsch [Khalaj Grammar]. Wiesbaden: Otto Harrassowitz Verlag.
• Doerfer, Gerhard (1999). İran’da Tü rk dil ve lehçeleri ve bunların hayatta kalma şansı [Turkic languages and dialects in Iran and their survival chances]. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996. Ankara: Tü rk Dil Kurumu. 303–310.
• Doerfer, Gerhard & Tezcan, Semih (1980). Wörterbuch des Chaladsch (Dialekt von Charrab) [Dictionary of Khalaj (Dialect of Xerrab)]. Budapest: Akadémiai Kiadó .
• Doerfer, Gerhard & Tezcan, Semih (1994). Folklore-Texte der Chaladsch [Khalaj folklore texts]. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Hatami Khajeh, Belal (2013). İran’da yaşayan Halaç Türklerinin sosyo-kültürel yapısı [The sociocultural structure of Khalaj Turks living in Iran]. Unpublished MA Thesis. Ankara: Hacettepe University.
• Johanson, Lars (2021). Turkic. Cambridge: Cambridge University Press.
• Kıral, Filiz (2000). Reflection on -miš in Khalaj. In: Johanson, Lars & Utas, Bo (eds.) Evidentials. Turkic, Iranian and neighbouring languages. Berlin-New York: Mouton de Gruyter. 89–102.
• Kıral, Filiz (2006). Weiteres zum Imperativ im Chaladsch [More about the imperative in Khalaj]. Ural-Altaische Jahrbücher Neue Folge 20, 183–198.
• Minorsky Vladimir F. (1940). The Turkish dialect of the Khalaj. Bulletin of the Society of Oriental and African Studies 10, 417–437.
• Moghadam, Muhammad (1939). Guyeshhâ-ye Vafs va Ashtiyân va Tafrash [The dialects of Vafs, Ashtiyan, and Tafresh]. Indiana University Uralic and Altaic Series 115, 37–60.
• Ragagnin, Elisabetta (2020). Major and minor Turkic language islands in Iran with a special focus on Khalaj. Iranian Studies 53/3–4, 573–588.
• Swčerbak, Aleksandr M. (1997). Rannie tjurksko-mongol’skie jazykovye svjazi (VIII-XIV vv.) [Early Turkic-Mongolic linguistic contacts (8–14th centuries)]. Saint Petersburg: ILI RAN.
• Tezcan, Semih (2008). 8. yü zyılda Afganistan’da Halaç prensesleri, günümüzde Orta İran’da Halaçlar ve dilleri [Khalaj princesses in Afghanistan in the 8th century, The Khalaj and their language in Central Iran today]. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları 28, 231–252.