Irak Türkçesinin bir değişkesi olan Bayat ağzı

Yıl 2023, Cilt: 13 Sayı: 23 - Language Documentation in Comparative Turkic Linguistics, 146 - 162, 31.12.2023

Sevilay Bayatlı Ilnar Salımzıanov Jonathon N. Washıngton

Öz

Bu makalede Irak Türkçesinin Kerkük çevresinde konuşulan bir değişkesi olan Bayat ağzı ele alınmaktadır. Irak’ta konuşulan Türkçenin sınıflandırılması, ağızları, konuşur sayısı ve yazı sistemi ü zerine bir arka plan bilgisi sunulduktan sonra, ü ç halk masalının tarafımızca Türkiye Türkçesinden Irak Bayat Türkçesine yapılmış çevirisinden seçilen 22 örnek cümleye yer verilmektedir. Bu cümleler, ö nceden Irak Türkçesi için kullanılmış olan Arap alfabesiyle, uluslararası fonetik alfabeyle (IPA) ve Türkolojik çevriyazı ile sunulmaktadır. Cümlelerin ayrıca satırarası analizi ve İngilizce çevirisi sunulduktan sonra dilbilgisi ü zerine bilgiler verilmiştir. Kaydedilip çevirisi de yapılmış olan halk masalı metni toplam 1000 sözcük içermektedir. Bayat Türkçesinin sesbilim, biçimbilim ve sözdizimi özellikleri ana hatlarıyla metinden alınan örnekler ü zerinden gösterilmektedir. Bayat Tü rkçesini diğer Irak Türkçesi ağızlarından ayıran önemli dilbilimsel özellikler arasında Eski Türkçe velar /ŋ/’nin bazı eklerde /y/’ye dönüşmesi ve patlamalı ünsüzlerin telaffuzunda öndamaksıllaşmanın olmaması yer almaktadır. Ses kayıtları, uluslararası fonetik alfabeyle çevriyazı ve satırarası morfolojik çözümleme Irak Türkçesinin bu az belgelenmiş değişkesi üzerine birincil verilere katkı sağlamak amacıyla sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Irak Türkçesi, Bayat Türkçesi, dil belgelenmesi, karşılaştırmalı Türk dilbilimi

Bayat, a variety of Iraq Turkic

Öz

In this paper, we present Bayat, a variety of Iraq Turkic spoken in villages around Kerkük,Iraq. For Iraq Turkic, we provide background information on the classification, dialects, number of speakers and orthography. The article contains 22 sample sentences excerpted from three folk tales translated by us from Turkish into Bayat Iraq Turkic. These sentences are presented using the Arabic orthography formerly used for Iraq Turkic, as well as IPA and Turcological tran scription. They are glossed, translated into English, and annotated with grammatical infor mation. The total translated and recorded folk tale text amounts to about 1000 words. Charac teristics of Bayat phonology, morphology, and syntax are outlined and illustrated with exam ples from the text. Notable linguistic features distinguishing Bayat from other Iraq Turkic va rieties include the development of Old Turkic velar /ŋ/ into /y/ in certain suffixes and lack of fronting in stop articulation. Audio recordings, IPA transcriptions, and morphological analyses are presented to contribute primary data on this under-documented variety of Iraq Turkic.

Anahtar Kelimeler

Iraq Turkic, Bayat Turkic, language documentation, comparative Turkic linguistics

Kaynakça

• Bayat, Fazıl Mehdi (1984). Irak’ta Türkmen edebiyatı tarihi (1958–1968) [The history of Turkmen Lliterature in Iraq (1958–1968)]. Baghdad: Umma Basımevi.
• Bayatlı, Hidayet Kemal (1996). Irak Türkmen Türkçesi [The Turkmen Turkic of Iraq]. (Atatü rk Kü ltü r, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları 664.) Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Bayatlı, Necdet Yaşar (2009). Irak Türkmenlerinin halk masalları: İnceleme, metin, sözlük [Folk tales of Iraq Turkmen: Analysis, text, dictionary]. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Buluç, Sadettin (1974). Tellafer Türkçesi ü zerine [On Turkish spoken in Tel Afar]. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1973–1974. Ankara: Tü rk Dil Kurumu. 49–57.
• Bulut, Christiane (1999). Klassifikatorische Merkmale des Iraktürkischen [Classificatory characteristics of Iraq Turkic]. Orientalia Suecana 48: 5–27.
• Bulut, Christiane (2007). Iraqi Turkman. In: Postgate, Nicholas (ed.) Languages of Iraq, ancient and modern. London: British School of Archaeology in Iraq. 159–187.
• Bulut, Christiane (2018). Iraq-Turkic. In: Haig, Geoffrey & Khan, Geoffrey (eds.) The languages and linguistics of Western Asia: An areal perspective 6. Berlin: De Gruyter. 354–384.
• Demir, Necati (2017). Anadolu Türk masallarından derlemeler [Samples from Anatolian Turkish tales]. Istanbul: Ötüken Neşriyat AŞ.
• Dolatkhah, Sohrab & Csató , Éva Á. & Karakoç, Birsel (2016). On the marker -(y)akï in Kashkay. In: Csató , Éva Á. & Johanson, Lars & Róna-Tas, András & Utas Bo (eds.) Turks and Iranians: Interactions in language and history. The Gunnar Jarring Memorial Program at the Swedish Collegium for Advanced Study. Wiesbaden: Harrassowitz. 283–295.
• Hassan, Hussin Shahbaz 1979. Kerkük ağzı [The dialect of Kerkük]. PhD dissertation. Istanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Haydar, Choban Khıdır (1979). Irak Türkmen ağızları. Metinler, inceleme, sözlük [Iraq Turkmen dialects. Texts, analysis, dictionary]. PhD dissertation. Istanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Hürmüzlü , Habib (2003). Kerkük Türkçesi sözlüğü [The dictionary of Kerkük Turkic]. Istanbul: Kerkük Vakfı.
• Hürmüzlü , Habib (2013). Irak Türkmen Türkçesi sözlüğü [The dictionary of Iraq Turkmen]. Ankara: Türkmeneli İşbirliğ i ve Kültür Vakfı.
• Ismael, Luqman Nader (2013). Irak Türkmen Türkçesinin Bayat ağzı [Bayat dialect of Iraq Turkmen]. Master’s thesis. Kayseri: Erciyes University.
• Johanson, Lars (2021). Turkic. Cambridge: Cambridge University Press.
• Johanson, Lars & Csató , Eva A. (eds.) (20222). The Turkic languages. London & New York: Routledge.
• Johanson, Lars (2022). The history of Turkic. In: Johanson & Csató (eds.) 2022: 83–120.
• Johanson, Lars & Csató , Éva Á. (eds.) (2022). The Turkic languages. London & New York: Routledge.
• Kasım, Ibrahim Sabah (2020). Irak Türkmen Türkçesi – Tuzhurmatı merkez ağzından derlemeler [Samples from the Tuzhurmatı Central variety of Iraq Turkmen]. PhD dissertation. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Komsh, Taha Bayar Hakeem (2022). Irak Türkmen Türkçesinin Tazehurmatu ağzı [The Tazehurmatu dialect of Iraq Turkmen]. Master’s thesis. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Najm, Noor Amer (2022). Kerkük merkez ağzının diğer Irak Türkmen ağızlarıyla karşılaştırmalı biçim bilgisi. Çekim morfolojisi [Comparative morphology of Kerkük central dialect with Other Iraq Turkmen dialects. Inflectional Morphology]. Master’s thesis. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Othman, Safa Nozad (2021). Irak Türkmen Türkçesi. Altunköprü Merkez ağzından derlemeler [Samples from the Altınköprü Central dialect of Iraq Turkmen]. Master’s thesis. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi.
• Saatçi, Suphi (1984). Kerkük çocuk folkloru [Kerkük children’s folklore]. Istanbul: Fuzûli Yayınları.
• Saatçi, Suphi (2018). The Turkman of Iraq. In: Bulut, Christiane (ed.) Linguistic minorities in Turkey and Turkic-speaking minorities of the periphery. Wiesbaden: Harrassowitz. 329–342.
• Şukur, Hussein Ahmed (2020). Irak Türkmen Türkçesinin Tuzhurmatu ağzı [Tuzhurmatı dialect of Iraq Turkmen]. Master’s thesis. Eskişehir: Eskişehir Anadolu Üniversitesi.