Қыпшақ-ноғай тілдерінің лексикологиясы: зерттелуі мен әдіснамалық мәселелері

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 24-25, 19 - 32, 05.12.2024

Temirlan Jorabay

Öz

Мақалада түркі тілдерінің классификациясы бои̮ынша қыпшақ-ноғаи̮ тілдеріне
жататын қазақ, қарақалпақ және ноғаи̮ тілдерінің лексикологиясына қатысты
зерттеулердің негізгі бағыттары, өзекті тақырыптары мен әдіснамалық
мәселелері қарастырылады. Аталған тілдердің лексикасына қатысты бүгінгі
зерттеулердің жаңа міндеттерін аи̮қындау және өзекті мәселелерін саралау
үшін, ортақ тарихи даму кезеңдерінен өткен қыпшақ-ноғаи̮ тілдеріне қатысты
бүгінгі күнге деи̮інгі зерттеулердің әдіснамалық мәселелеріне талдау жасау
маңызды. Осы мақсатта қазақ, қарақалпақ және ноғаи̮ тілдерінің
лексикологиясы бои̮ынша әр тілді жеке-жеке қарастырған зерттеулер мен
жалпы түркі тілдеріне қатысты салыстырмалы лексикологиялық зерттеулер
жинақталып, талдау жасалады.

Anahtar Kelimeler

лексикология, семантика, лексикография, этимология, қыпшақноғаи̮ тілдері

Kıpçak-Nogay Dillerinin Leksikolojisi: Araştırma ve Metodolojik Sorunları

Öz

Bu makale, Türk dillerinin sınıflandırılmasında Kıpçak-Nogay dillerine ait olan Kazak,
Karakalpak ve Nogay dillerinin sözlükbilimine ilişkin araştırmaların ana yönlerini,
güncel konularını ve metodolojik konularını ele almaktadır. Bu dillerin söz varlığı
için, tarihsel gelişimin ortak aşamalarından geçen Kıpçak-Nogay dilleri üzerine
yapılan genel leksikoloji araştırmaların metodolojik konularını analiz etmek
sözlükbilimi çalışmaları ve genel olarak Türk dillerinin karşılaştırmalı sözlükbilimi
çalışmaları toplanıp analiz edilecektir.

Anahtar Kelimeler

leksikoloji, anlambilim, sö zlü kbilim, etimoloji, Kıpçak-Nogay dilleri

Kaynakça

• An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarenden Press.
• Çolak, K. (2019). Clauson’un Temel Söz Varlığının Tü rkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesi Açısından Leksikoistatiksel Iǚncelenmesi. Korkut Ata Türkiyat Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1(1), 26–45.
• Eker, S., & Çelik Şavk, Udž. (Eds.). (2016). Tehlikedeki Türk Dilleri III: Disiplinlerarası Yaklaşımlar, Cilt 4 (Uluslarara).
• Məhərrəmli, B. (2012). Türk dillərində isim köklərində leksik-sеmаntik inkişaf (H. Quliyev (Ed.); Azərbaycan). Bakı: “Elm və təhsil.” Səmədova, K. Iǚ. qızı. (2019). Ortaq türk leksikasında qıpçaq mənşəli sözlər və Azərbaycan dilində arealları. Ankara: Iksad publishing house.
• Toprak, F. (2003). DIǚVAƹNIǚ LUdžGATIǚT-TUdžRK’TE “KIPÇAKÇA” KAYDIYLA VERIǚLEN KELIǚMELERIǚN TARIǚHIƹ KIPÇAK SOdžZVARLIGǎI IǚÇIǚNDEKIǚ YERIǚ. Turkoloji Dergisi, 16(2)(01.05.2003), 79–90. https://doi.org/10.1501/Trkol_0000000034
• Vәlieva, K. A. qızı. (2012). QIPÇAQ QRUPU TÜRK DİLLƏRİNİN LEKSİKASI (K. Vәlieva (Ed.)). Bakı: “Nurlan.”
• Абдулжалилов, Ф. А., Джанбидаева, К. К., Калмыкова, С. А., & Курманалиев, М. К. (1956). Русско-ногайский словарь. (Н. А. Баскаков (Ed.)). Москва: Государственное издательство иностранных и национальных словареи̮.
• Аманжолов, С. (2004). Қазақ тілі диалектологиясы мен тарихының мәселелері. Алматы: Сөздік-Словарь. Арсланов, Л. Ш. (1992). Язык карагашей-ногайцев Астраханской области. Елабужскии̮ Государственныи̮ педагогичесукиии̮ университет.
• Әбдимуратов, Қалендер. (1965). Неге усылай аталған? (Қарақалпақ топонимикасының тарихынан). Нөкис: “Каракалпакстан” баспасы.
• Баскаков, Н. А. (1931). Краткая грамматика каракалпакского языка (Н. А. Баскаков (Ed.)). Турткуль.
• Баскаков, Н. А. (1940). Ногайский язык и его диалекты. Грамматика, тексты и словарь. (Н. К. Дмитриева (Ed.)). Москва: Издательство Академии̮ наук СССР.
• Баскаков, Н. А. (1951). Каракалпакский язык І. Материалы по диалектологий (тексты и словарь). Москва: Издательство академии наук СССР.
• Баскаков, Н. А. (1952a). К ВОПРОСУ О КЛАССИФИКАЦИИ ТЮРКСКИХ ЯЗЫКОВ. Известия АН СССР. Отделение Литературы и Языка., XI(2), 121–134.