Türkçenin Bosna Değişkelerinin Doğumu ve Ölümü

Yıl 2024, Cilt: 14 Sayı: 24-25, 11 - 18, 05.12.2024

Ekrem čaušević

Öz

Günümüzde Türkçenin diyalektlerinin iki büyük kola ayrıldıgğı iddiası yaygın olarak kabul
görmektedir: (I) Anadolu ve (II) Balkan (veya Rumeli). Anadolu ağızları (a) Doğu, (b)
Kuzeydoğu ve (c) Batı olmak ü zere üç ana gruba ayrılır ve bunların her birinin çeşitli alt
grupları vardır. Bu kategoriler, Batı Rumeli grubuna yalnızca Batı Bulgaristan, Makedonya ve
Kosova'daki Tü rk diyalektlerini değil, aynı zamanda Arnavutluk, Bosna ve Sırbistan'dakileri de
dahil eden Németh tarafından ortaya konan sınıflandırmaya dayanmaktadır (NEƵMETH 1956:
12-56; IDEM 1982: 119). Bu sınıflandırma gü nü mü ze kadar sü rekli olarak kullanılmıştır
(TRYJARSKI 1990: 441; KARAHAN 1996: 1-2). Her ne kadar Osmanlılar tarafından Bosna'ya
getirilen Eski Osmanlıca bir alt tabaka temelinde gelişmiş olsa da BVT'nin Tü rkçenin bir
Balkan diyalekti olarak kabul edilebileceğ ini dü şü nmü yorum. Boşnaklar, Osmanlı
Iǚmparatorluğ u'nun diğ er bö lgelerinde ana dillerini bırakıp Tü rkçe varyantları benimseyen
otokton gayri-Tü rklerde olduğ u gibi, ana dillerini (Boşnakça) Tü rkçenin bir diyalektiyle
değ iştirip ona Tü rkçe olmayan ö zellikler empoze etmediler. Batı Bulgaristan, Makedonya ve
Kosova'daki Tü rk gö çmenlerin anadili WRT iken, yerel Gü ney Slav nü fusu ile anadili Tü rkçe
olanlar arasındaki kü ltü rel ve ticari temaslar sonucunda ortaya çıkan Boşnakça, yabancı bir dil
olarak ö ğ renilmek zorundaydı. Bunun dışında, halk arasında (yabancı seyahat yazarları
tarafından neredeyse evrensel olarak not edilmiştir) veya aile içinde birbirleriyle iletişim
kurarken Boşnak Tü rkçesini kullanmamışlardır. Eğ itimleri genellikle maktablardaki temel dini
eğ itimle sınırlı olan ve sosyal ilişkileri yakın aile ü yeleri ve akrabalardan oluşan Mü slü man
kadınlar tarafından ne kadar iyi konuşulduğ u hakkında bile yeterince bilgimiz yok. BVT hiçbir
zaman nü fusun çoğ unluğ u tarafından konuşulmadı, bu yü zden Avusturya-Macaristan'ın
1878'de Bosna-Hersek'i işgali başladıktan sonra yok oldu

Anahtar Kelimeler

Türk lehçeleri, Batı Rumeli Türkçesi, Türkçenin Boşnakça varyantı

The Birth and Death of Bosnian Varieties of Turkish

Öz

Today it is widely accepted to make the assertion that the dialects of Turkish are divided into
two large branches: (I) Anatolian and (II) Balkan (or Rumelian). Anatolian dialects are divided
into three main groups, (a) Eastern, (b) Northeastern, and (c) Western, each of which has
several subgroups. These categories are based upon the classification laid down by Németh,
who included not only the Turkish dialects of western Bulgaria, Macedonia, and Kosovo in the
West Rumelian group, but also those of Albania, Bosnia, and Serbia (NEƵMETH 1956: 12-56;
IDEM 1982: 119). This classification has been in continuous use up to the present day
(TRYJARSKI 1990: 441; KARAHAN 1996: 1-2). I do not think BVT can be considered a Balkan
dialect of Turkish, although it developed on the basis of an Old Ottoman substratum brought
to Bosnia by the Ottomans. Bosnians did not replace their maternal (Bosnian) language with a
dialect of Turkish and impose non-Turkish characteristics on it, as was the case with
autochtonous non-Turks in other parts of the Ottoman Empire who dropped their native
languages and adopted Turkish varieties. WRT is the native language of Turkish immigrants in
western Bulgaria, Macedonia, and Kosovo, while the Bosnian variety, which came into being as
a result of the cultural and business contacts between the local South Slavic population and
native speakers of Turkish, had to be learned as a foreign language. Aside from that, they did
not use Bosnian Turkish when communicating with one another in public (which was almost
universally noted by foreign travel writers) or within the family. We do not know enough even
about how well it was spoken by Muslim women, whose education was generally limited to
elementary religious instruction in maktabs, and whose social contacts consisted of immediate
family members and relatives. BVT was never spoken by the majority of the population, which
is why it died out after the Austro-Hungarian occupation of Bosnia and Herzegovina began in
1878.

Anahtar Kelimeler

Turkish dialects, West Rumelian Turkish, Bosnian variety of Turkish

Kaynakça

• Aličić, A. (1982). Bosna i Hercegovina: Razdoblje turske (osmanske) vlasti, JLZ Miroslav Krleža, Zagreb.
• Blau, O. (1868). Bosnisch-türkische Sprachdenkmäler, Leipzig.
• Cƽaušević, E. (2012). Carl Sax’s Letters about ‘The Bosnian Turks’ and the Turkish Language, 19th c., Gamer I, 1, Ankara, 23-36.
• Hadžijahić, M. (1990). Od tradicije do identiteta: Geneza nacionalnoga pitanja bosanskih Muslimana, Islamska zajednica, Zagreb.
• Imamović, M. (1996). Bošnjaci u emigraciji: Monografija “Bosanskih pogleda”, Bošnjački institut Zürich / Odjel Sarajevo, Sarajevo.
• Kappler, M. (2002). Tü rkisch (in Sü dosteuropa), Wieser Enzyklopädie des Europäischen Ostens, Band 10 (ed. M. Okuka & G. Krenn), Wieser Verlag, Klagenfurt/Celovec.
• Karahan, L. (1996). Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, Tü rk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• Kasumović, I. (1999). Školstvo i obrazovanje u Bosanskom ejaletu za vrijeme osmanske uprave, Islamski kulturni centar, Mostar.
• Mazower, M. (2001). The Balkans: A Short History, Modern Library, New York.
• Németh, J. (1956). Zur Einteilung der türkischen Mundarten Bulgariens, Българска Академия наnнауките, Sofija.
• Németh, J. (1983). Bulgaristan Tü rk Ağızlarının Sınıflandırılması Udžzerine, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1981-1982, TDKY, Ankara.
• Németh, J. (Gy.) (1970). Die türkische Sprache in Ungarn im siebzenhten Jahrhundert, Verlag B. R. Grüner, Amsterdam/Budapest.
• O. Hadžiselimović & Z. Riđanović (1989). Na vratima Istoka: engleski putnici o Bosni i Hercegoviniod 16. do 20. vijeka, Veselin Masleša, Sarajevo.
• Paić-Vukić, T. & Cƽaušević, E. (2008). A Croat’s view of Ottoman Bosnia: The travelogue of Matija Mažuranić from the years 1839-40, Living in the Ottoman Ecumenical Community: Essays in Honour of Suraiya Faroqhi, ed. V. Constantini & M. Koller, Brill, Leiden.
• Sƽamić, M. (1966). Francuski putopisci u Bosni i Hrecegovini na pragu 19. stoljeća, Veselin Masleša, Sarajevo.
• Sƽamić, M. (1981). Francuski putnici u Bosni i Hercegovini u XIX stoljeću (1836-1878) i njihovi utisci o njoj, Veselin Masleša, Sarajevo.
• Thoemmel, G. (1867). Geschichtliche, politische und topographisch-statistische Beschreibung des Vilajet Bosnien (das ist das eigentliche Bosnien, nebst türkisch Croatien, der Herzegovina und Rascien), Vienna.
• Tryjarski, E. (1990). Balkan Dialects, Handbuch der türkischen Sprachwissenschaft, Teil I (ed.György Hazai), Bibliotheca Orientalis Hungarica XXXI, Akadémiai Kiadó , 1990, Budapest.