İRAN TÜRKMEN EDEBİYATI (DÖNEMLERİ VE BAŞLICA ŞAHSİYETLERİ)

Yıl 2022, , 145 - 182, 17.10.2022

Zeynep Yıldırım

https://doi.org/10.24155/tdk.2022.210

Öz

1881 yılında Çarlık Rusya ve İran arasında imzalanan sınır anlaşması ile Türkmen toprakları ve halkının iki ülke arasında bölünmesinin ardından İran topraklarında kalan Türkmenler, sözlü ve yazılı edebiyatın gelişiminde Türkmenistan’daki Türkmenlerden farklılaşan bir sürece girmişlerdir. İran’da Türkmen Türkçesi resmî dil statüsünde bulunmamasına karşın buradaki aydınların öncülüğünde Arap harfleri esasında eserler veren işlek bir dil olarak varlığını korumuştur. Bugün özellikle şiir alanında Kaçar döneminden başlayarak gelişen güçlü bir İran Türkmen edebiyatından söz edebiliriz.
İran sahası Türkmen edebiyatının dönemlerini Kaçar dönemi (1881- 1925 yılları arası), Pehlevi dönemi (1925-1979 yılları arası), İran İslam Cumhuriyeti dönemi (1979’dan günümüze kadar olan dönem) ve İran İslam Cumhuriyeti dönemini de kendi içinde Türkmensahra millî hareketi dönemi (1979-1980 yılları arası), İran-Irak Savaşı ve savaş sonrası yeniden imar dönemi (1980-1995 yılları arası), 1997’den günümüze kadar olan dönem olmak üzere bölümlendirebiliriz. Kaçar döneminde Dövletmämmet Balgızıl, Misgingılıç; Pehlevi döneminde Meret Törrük, Muhammet Tumaç, Muhammet İşan, Berdi Köse, Sähet İşan, Arazmuhammet Şairi (Aram), Arazdurdı Tevekküli, Tagangılıç Hacayi, Habibullah Subhani; Türkmensahra millî hareketi döneminde Arazmuhammet Arazniyazi, Annamuhammet Sade, Gurbangeldi Ahunber; İran-Irak Savaşı ve savaş sonrası yeniden imar döneminden Settar Sokı; 1997’den günümüze kadar olan dönemde ise Abdulkahhar Sufirad, Hacımırat Ak, Baymuhammet Gılıçi, Recep Mahtum gibi ileri gelen şairler İran Türkmen edebiyatının gelişiminin mimarları olarak çağdaşlarına öncülük etmişlerdir

Anahtar Kelimeler

Türkmen Edebiyatı, İran, İran Türkmenleri, İran Türkmen edebiyatının dönemleri, şiir.

IRANIAN TURKMEN LITERATURE (ITS PERIODS AND PROMINENT PEOPLE)

Öz

After the division of the Turkmen lands and the people between the two countries with the border agreement signed by Tsarist Russia and Iran in 1881, the Turkmens who remained in the Iranian lands went through a process that differed from the Turkmens in Turkmenistan in the development of oral and written literature. Although Turkmen Turkish does not have the status of an official language in Iran, it has preserved its existence as a working language that produces works with Arabic letters under the leadership of the intellectuals there. Today, we can talk about a
strong Iranian Turkmen literature, especially in the field of poetry, starting from the Qajar period. The periods of Iranian Turkmen literature include the Qajar period (1881-1925), the Pahlavi period (1925-1979), the Islamic Republic of Iran period (the period from 1979 to the present), and the Islamic Republic of Iran period can be divided within itself to the period of the Turkmensahra national movement (1979-1980), the Iran-Iraq War and the post-war reconstruction period (1980-1995) and the period from 1997 to the present. In the Qajar period, prominent poets such as Dövletmämmet Balgızıl, Misgingılıç; during the Pahlavi period, Meret Törrük, Muhammet Tumaç, Muhammet İşan, Berdi Köse, Sähet İşan, Arazmuhammet Şairi (Aram), Arazdurdı Tevekküli, Tagangılıç Hacayi, Habibullah Subhani; during the Turkmensahra national movement, Arazmuhammet Arazniyazi, Annamuhammet Sade, Gurbangeldi Ahunber; during the Iran-Iraq War and the post-war reconstruction period, Settar Sokı; in the period from 1997 to the present, Abdulkahhar Sufirad, Hacımırat Ak, Baymuhammet Gılıçi, Recep Mahtum led their contemporaries to develop Iranian
Turkmen literature.

Anahtar Kelimeler

Turkmen Literature, Iran, Iranian Turkmens, periods of Iranian Turkmen literature, poet.

Kaynakça

• Abrahamian, E. (2009). Modern İran Tarihi (Çev. Dilek Şendil. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Adil, H. B. (1985). Türkmeniŋ Saylanıp Seçilen İnkılâbî Şiirleri. Gurgan: Müellif.
• Ak, H. (2011). Günäŋ Agramı. Günbed-i Kavus: İlarman Yayınevi.
• Ak, H. (2013). ‘Aşkıŋ Güldamı. Günbed-i Kavus: İlarman Yayınevi.
• Ak, Ş. (2018). Galkan Velleŋı Goşgular.
• Akatabay, A. (2012). Vatanım (Şiir Külliyatı). Gurgan: Nevruzî Yayınevi.
• Akatabay, Ş. ve Behzad, S. (2010). Masan Deresiniŋ Garnavaçları. Günbed-i Kavus: Çerkez Ovnuk Kitabevi.
• Akatabay, Ş. ve Behzad, S. (2011). Sen Türmeniŋ Dolı Arzu Gözleri. Günbed-i Kavus: Çerkez Ovnuk Kitabevi.
• Annaberdiyev, A. (2006). İran Türkmenleri (1881-1979). Basılmamış Doktora Tezi.
• Atabay, Ş. (2005). “Neşr Tazeligi: Gözleg”. Miras Encümeniniŋ Bir Aylık Habernamesi, Nisan, 4.
• Bedehşan, G. S. (2015). “Parasatlı Şahir Galkan Teke”. Sahra, 470, 4.
• Cumayev, K. vd. (1998). Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi, C. 11. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Djalili, M. R. ve Kellner, T. (2011). İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi (Çev. R. Uzmen). İstanbul: Bilge, Kültür, Sanat.
• Düyeci, A. [t.y.]. http://drdieji.blogfa.com/page/shairi.aspx erişim tarihi: 11.10.2021
• Gılıçi, B. (2002). İlim-e Sovgat. Meşhed: Golneşr.
• Gılıçi, B. (2010). İlim Hakda. Gurgan: Mahtumkulı Firaki Yayınevi.
• Gılıçi, B. (2012). Dağ Bägülleri (I) Muhammed İşânıŋ Divânı. Gurgan: Ofset-i Mahtumkulı.
• Gılıçi, B. (2015). Ak Çeşme. Gurgan: Mahtumkulı Firaki.
• Gızıl, M. (1981). Devlet Muhammet Balgızıl. Tahran: İngılap Yolında.
• Gızıl, N. (2008). Duygularım. Günbed: İlarman Yayınevi.
• Gürgenli, A. (1973). Türkmen Rubagıları, Araz Muhammet Şairi (Aram), Günbed-i Kavus: Müellif.
• Hurmalı, H. (2002). Sargıt (Şiir Toplusu). Günbed: Türkmen Şiir ve Edebiyat Derneği.
• Kazı, M. (1982). Miskin Kılıç. Günbed: Gabus Neşriyatı.
• Kazı, M. (2003). Sehet İşan’ıŋ Kâmil Divânı. Gurgan: Ofset-i Firâgi.
• Kazı, M. (2006). Meret Şair ve Muhammed Şair. Günbed: Kabus Neşriyatı.
• Kazı, M. [t.y.]. Hacayinıŋ Divanı. Günbed: Kabus Neşriyatı.
• Kazı, M. ve Atagözlü, M. (2005). Divan-ı Miskin Kılıç. Günbed: Aşk-ı Danış Yayınevi.
• Keskin, A. (2006). “ABD-İran Gerginliği Çerçevesinde İran’da Etnik Milliyetçilik”, Stratejik Analiz, 72, 67-74.
• Mahtum, R. (2009). Arçam. Günbed-i Kavus: İlarman Yayınevi.
• Memizade, A. (2008). “Be Yad-e Sad-hi-ti”, Güneş, 14, Şubat.
• Paydar, M. (2005). Gısgacık Bahar. Günbed-i Kavus: Müellif.
• Sade, A. (2004). Gözleg. Günbed-i Kavus: İlarman Yayınevi.
• Sarlı, M. (1998). Pejuheşha-yı der Edebiyat-ı Türkmen. Gurgan: Mahtumkulı Firaki Yayınevi.
• Sokı, S. (1992a). Buşluk. Gurgan: Mahtumkulı Firagi.
• Sokı, S. (1992b). Savçı. Akkale: Müellif.
• Sokı, S. (2000). Giceler. Günbed-i Kavus: Müellif.
• Sufirad, A. (1998). Daŋ Nemli Gözüm. Gurgan: Mahtumkulı Firaki.
• Sufirad, A. (1999). Yürek Posı. Gurgan: Mahtumkulı Firaki.
• Şadmehir, A. G. (2002). Sargıt (Şiir Toplusu). Günbed: Türkmen Şiir ve Edebiyat Derneği.
• Tevekküli, A. (2006). Mecmu’e-ye Eş’ar-e Torkmeni Arazdurdı Tevekküli. Gurgan: Müellif.
• Türkmen F. ve Geldiev G. (1995). Türkmen Şiir Antolojisi. Ankara: Türksoy Yayınları.