İRAN KAZAKLARI VE İRAN KAZAK AĞZININ SÖZ VARLIĞI

Yıl 2023, , 33 - 70, 27.10.2023

Ercan Petek

https://doi.org/10.24155/tdk.2023.224

Öz

Dünya üzerindeki Kazakların büyük bir bölümü Kazakistan Cumhuriyeti
sınırları içerisinde yaşamakla birlikte kırktan fazla memlekette
varlıklarını sürdürmektedirler. Bu memleketler arasında nüfus yoğunluğuna
göre sırasıyla Özbekistan, Çin, Rusya, Türkmenistan, Moğolistan,
Kırgızistan gibi ülkelerin adı zikredilebilir. Kazak diasporasının önemli
bir bölümü Türkiye, Afganistan ve İran’da da yaşamaktadır.
İran çok çeşitli Türk topluluklarına ev sahipliği yapmaktadır ve bunlar
arasında Oğuz grubuna mensup pek çok topluluk bulunmaktadır. Nitekim
çalışmaların tarihi çok eskiye gitmemekle birlikte buradaki Oğuzlar
ve Oğuzların dili üzerine bir dizi çalışma gerçekleştirilmiştir. Güney
Azerbaycan Türkçesi, Kaşkay Türkçesi, Halaç Türkçesi gibi ağızlar üzerine
yapılmış çalışmalar bunlardan bazılarıdır. İran’da Kıpçak boyuna
mensup tek Türk topluluğu ise Kazaklardır. İran Kazakları günümüzde
İran’ın Gülistan eyaletine bağlı Gorgan, Gümbet-i Kavs ve Bender Türkmen
şehirlerinde yaşamaktadırlar.
Kazakistan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını kazanmasının ardından dış
ülkelerde yaşayan Kazaklar, göç politikalarıyla 1990’lı yılların başından
itibaren ana yurda dönmeye başlamışlardır. Kazakistan’da yaşayan göçebelerin
%26’sı Türkistan eyaletinde iskân edilmiştir. Türkistan eyaletinden
sonra en fazla göçmen nüfusun bulunduğu ikinci yer Mangışlak eyaletidir.
İran’dan ana yurda göç eden Kazaklar da bu eyaletlerde yaşamaktadırlar. Bu makalede İran Kazaklarının göç tarihi ve yerleşim yerleriyle ilgili
bilgiler verilmiş, çeşitli Oğuz gruplarıyla kesişen bir noktada yaşamlarını
sürdürmeleri ve İran’da resmî dilin Farsça olması sebebiyle söz varlığı temelinde
İran Kazak ağzını edebî dilden ayıran farklılıklar ve dillerindeki
değişimler üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İran, Kazak, Oğuz, Türkmen, Farsça

Iranian Kazakhs and the Vocabulary of Iranian Kazakh Dialect

Öz

Most of the Kazakhs in the world live within the borders of the
Republic of Kazakhstan, and they continue their existence in more than
forty countries. Among these countries, the names of countries such as
Uzbekistan, China, Russia, Turkmenistan, Mongolia, and Kyrgyzstan
can be mentioned, respectively, according to their population density. An
important part of the Kazakh diaspora lives in Turkey, Afghanistan and
Iran.
Iran is home to a wide variety of Turkish communities, including
many belonging to the Oghuz group. As a matter of fact, although the
history of the studies does not go back very long, a number of studies have
been carried out on the Oghuzs and the their languages in Iran. Studies
on dialects such as South Azerbaijani Turkish, Qashqai Turkish, Khalaj
are some of them. The only Turkish community belonging to the Kipchak
tribe in Iran is the Kazakhs. Today, they live in the Turkmen cities of
Gorgan, Gonbad-e Kavus and Bandar-e Gaz in the Golestan Province of
Iran.
After the independence of the Republic of Kazakhstan, Kazakhs
living in foreign countries started to return to their homeland from the
beginning of the 1990s’ with immigration policies. 26% of the nomads
living in Kazakhstan are settled in the Turkestan Province. The second
place with the highest immigrant population after Turkestan Province is
Mangyshlak Province. Kazakhs who migrated from Iran to the homeland
also live in these provinces.
In this paper, information about the migration history and settlements
of Iranian Kazakhs is given. Due to the fact that they lived at an
intersection with various Oghuz groups and that the official language in
Iran is Persian, the differences that distinguish the Iranian Kazakh dialect
from the literary language on the basis of vocabulary and the changes in
their language are emphasized.

Anahtar Kelimeler

Iran, Kazakh, Oghuz, Turkmen, Persian

Kaynakça

• Adilov, M. (2018). Kazak Türkçesindeki alıntı kelimelerin Kazakçalaşması. Yeni Türkiye, 99, 549-554.
• Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine büyük sözlük. Beşir Yayınevi.
• Hamzayeva, M. Y. (1962). Slovar’ Turkmenskogo yazıka. İzdatel’stvo Akademii Nauk Turkmenskoy SSR.
• Januzakov, T. (2008). Kazak tilinin tüsindirme sözdigi. Dayk-Press.
• Jemeney, İ. (2007). İran Kazaktarı (tınıs-tirşiligi, salt-destüri). Zerde.
• Jemeney, İ. (2012). İran Jane İrandagı Kazaktar. Düniyejüzi Kazaktarı Kavımdastığı.
• Kalşabayeva, B. K., ve Dadabayeva G. R. (2018). Türkistan oblısındağı oralmandar: konıs avdaruv, ornalasuvındağı maseleler. El-Farabi Üniversitesi Habarşı Dergisi, 4 (91), 151-159.
• Koç, K. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Akçağ.
• Nurmagambetov, E. (1986). Kazak govorlarının grammatikası. Gılım.
• Omarbekov, S. (2008). Kazaktın avızeki tilindegi jergilikti erekşelikter. Pavlodar.
• Petek, E. (2018). 15-18. yüzyıl Nogay-Kazak jırav ve akınlarının dili (giriş-inceleme- metinler-sözlük) [yayımlanmamış doktora tezi]. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Petek, E. (2020). Kara Sözler’in 1907 tarihli yazmasında Türkçe kökenli kelimelerin fonetiği. Doğumunun 175. yılı anısına uluslararası Abay Kunanbayulı sempozyumu bildiriler kitabı, 423-435.
• Sarıbayev, Ş. Ş. (2005). Kazak tilinin aymaktık sözdigi. Arıs.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe sözlük (11. baskı).
• https://e-history.kz/kz/contents/view/2094 erişim tarihi: 09.07.2023
• https://qamshy.kz/article/2563-islam-zhemeney-iran-qazaqtary erişim tarihi: 09.07.2023
• https://www.abdulvahapkara.com/world-kazakh/ erişim tarihi: 09.07.2023