Research on a Meaning of the Descriptive Verb Bér- in the Kultegin’s Inscription

Yıl 2020, , 21 - 34, 16.03.2020

Caşteğin Turgunbayer Süleyman Barlas

https://doi.org/10.24155/tdk.2020.126

Öz

Descriptive verbs of the Turkic language, used from the earliest
periods to our time, are constructions formed from a verb and auxiliary
verb, attached to each other through the gerund affixes. In these structures,
the main verb retains its meaning, and the descriptive verb indicates
aspects of the implementation of the action indicated by the main verb.
The descriptive verb bér-, often used in Orhun texts, is often incorrectly
translated into Turkey Turkish. The descriptive verb {-A bér-}, often
translated into Turkey Turkish by the verb {-I ver-}. But, the descriptive
verbs {-A bér-} and {-I vér-} are different origin and also their meanings are
different. Therefore, their use as equivalents causes translation problems
and misunderstanding of the sentences by the readers. In order to resolve
this problem within the context of our study, the necessity of taking into
consideration such meanings, as to make beneficial, to do determinedly,
perfective aspect and manner of action beside that of swiftness, of the
descriptive verb {-A bér-} in translations from both historical Turkic
dialects and modern Turkic dialects into Turkey Turkish is brought to
the attention of the readers through the example of the sentence “Kişi
oglınta üze eçüm apam Bumın Kagan, İstemi Kagan olurmış. Olurupan
Türk bodunıŋ ilin, törüsin, tuta birmiş, iti birmiş.” In addition to the
descriptive verbs {-A bér-}, {-p ber-}, {-I vér-} which are frequently used
incorrectly, are classified according to their meanings.

Anahtar Kelimeler

Descriptive verb, verb of haste, Old Turkish, the Turkic languages

Kültegin Yazıtı’ndaki Bér- Tasvir Fiilinin Bir Anlamı Üzerine

Öz

Türkçenin takip edebildiğimiz en eski dönemlerinden bu yana kullanılan
tasvir fiilleri, zarf-fiil ekli bir esas fiil ile ona bağlı bir yardımcı fiilden
kurulu yapılardır. Bu yapılarda, esas fiil anlamını korurken tasvir fiili,
esas fiilin belirttiği oluş ve kılışın anlamını çeşitli yönlerden tamamlar.
Eskiden beri sık kullanılan ve Türk lehçeleri arasında yapılan aktarmalarda
en sık karıştırılan tasvir fiili {ber-/ver-} fiilidir. Orhon Yazıtları’ndan
Türkiye Türkçesine yapılan aktarmalarda da görüldüğü üzere {-A bér-}
tasvir fiili genellikle {-I ver-} tasvir fiiliyle karşılanmıştır. Ancak {-A bér-
} ve {-I ver-} tasvir fiillerinin kökenleri farklı olduğu gibi anlamları da
birbirinden farklıdır. Bu nedenle birbirinin eş değeri olarak kullanılmaları
aktarma sorunlarına ve cümlelerin okuyucular tarafından yanlış ya da
eksik anlaşılmasına neden olmaktadır. Çalışmamızda, bu sorunun giderilmesi
için hem tarihî Türk lehçelerinden hem de bugünkü Türk lehçelerinden
Türkiye Türkçesine yapılacak aktarmalarda {-A bér-} tasvir fiilinin
tezlik anlamı dışında yarar kılınışı, irade dahilinde yapma, bitmişlik ve
başlangıç kılınış/görünüş anlamlarının göz önünde bulundurulması gerektiği
Kültegin Yazıtı’nda yer alan “Kişi oglınta üze eçüm apam Bumın
Kagan, İstemi Kagan olurmış. Olurupan Türk bodunıŋ ilin, törüsin, tuta
birmiş, iti birmiş” cümlesi örneğinde okuyucuların dikkatine sunulmuş, birbirinin yerine sıklıkla yanlış bir şekilde kullanılan {-A bér-}, {-p ber-},
{-I vér-} tasvir fiilleri anlamlarına göre tasnif edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasvir fiili, tezlik, Eski Türkçe, Türkiye Türkçesi, Türk yazı dilleri

Kaynakça

• Argunşah, M. ve Sağol Yüksekkaya, G. (2013). Tarihi Türk Lehçeleri Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2007a). Hakas Türkçesi. Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Asılgarayev, Ş. N., Ganiyev, F. A., Zakiyev M. Z., vd. (2007). Tatarça Rusça Süzlek. Cilt 1, Kazan: İbragimov Enstitüsü Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2011). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Berta, Á. (2010). Sözlerimi İyi Dinleyin… Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını. (Çev. E. Yılmaz). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgegil, M. K. (2014). Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları.
• Bozkurt, F. (1995). Türkiye Türkçesi. İstanbul: Cem Yayınları.
• Clark, L. (1998). Turkmen Reference Grammar. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Demir, N. (1994). “Birleşik Fiiller ve Vurgu: -İver- Şeklinin Görevlerini Tespitte Vurgunun Rolü”. TDAY- Belleten, 83-94.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi, (Çev. A. U. Elöve). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca El Kitabı, (Çev. G. Karaağaç). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eckmann, J. (2015). Harezm Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Haz. O. F. Sertkaya). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ediskun, H. (2017). Yeni Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Eker, S. (2011). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri -Fiil-. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Erdal, M. (2013). “Tezlik Fiilinin Kaynağı”. AİBÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Semih Tezcan’a Armağan. C 13, 169-173.
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
• Ergönenç Akbaba, D. (2007). Nogay Türkçesi. Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde. 623-678, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gökçe, F. (2013). Gramerleşme Teorisi ve Türkçe Fiil Birleşmeleri. Ankara: Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Gülensoy, T. (2010). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Güner Dilek, F. (2007). “Altay Türkçesi”. Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde. 1009-1084, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Hacıeminoğlu, N. (2016). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Hengirmen, M. (1998). Türkçe Temel Dilbilgisi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karahan, L. (2010). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2005). Kırgız Türkçesi Grameri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kirişçioğlu, M. F. (1999). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K. ve Doğan, O. (2004). Kazak Türkçesi Grameri. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Koç, N. (1990). Yeni Dilbilgisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Kononov, A. N. (2001). Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka. İstanbul: Multilingual.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kudaybergenov, S. ve Sıdıkov, S. (1982). Orhon-Enisey Tekstteri. Frunze: İlim Basması.
• Ölmez, M. (2017). Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Öner, M. (2007). “Tatar Türkçesi”. Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri içinde. 679-748. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Öztürk, R. (2015). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Samdan, Z. B. vd. (2003). Kül-Tegin: Orhun-Yenisey Yazıtları VI-VIII. yy. Ankara: Türksoy.
• Schamiloğlu, U. (1996). “Türk Dillerinde Yardımcı Fiiller Sorunu”. Uluslararası Türk Dili Kongresi 26 Eylül 1988-3 Ekim 1988, 153-167, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg.
• Tekin, T. (2010). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Turgunbayev, C. (1999). “-a turur Şimdiki Zaman ve -p turur Geçmiş Zaman Eklerinin Yapısı Üzerine”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 8, 497-505. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uğurlu, M. (2009). “Birleşik Fiil Üzerine”. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi Bildiriler I, 399-412. İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları.
• Uygur, C. V. (2010). Karakalpak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kriter Yayınları.
• von Gabain, A. (1953). “Türkçede Fiil Birleşmeleri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1, 18-26, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• von Gabain, A. (2007). Eski Türkçenin Grameri, (Çev. M. Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yudahin K. K. (1985). Kırgızça Orusça Sözdük. C 1, Frunze: Sovetskaya Entsiklopediya.
• Yuldaşev, A. A. (1965). Analitiçeskiye Formı Glagola v Tyurkskih Yazikah. Moskva: Nauka.
• http://bitig.org/?lang=k&mod=1&tid=1&oid=15&m=1 erişim tarihi: 18.03.2019
• https://sozdik.kz/kk/dictionary/translate/kk/ru/%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%83/ erişim tarihi: 22.07.2019