The Pioneer of Tatar Educational Life: Gilman Kerimi (1841-1902)

Yıl 2020, , 87 - 100, 16.03.2020

Cihan Çakmak

https://doi.org/10.24155/tdk.2020.129

Öz

The European style of innovation and reform movements among the
Idil-Ural Turks has evolved with the influence of reform movements in
the whole Turkish world. Jadidist movement, firstly started to be applied
in schools as a form of modern teaching methods which were called
“usul-i cedit” and adopted in the public. In the following years, it has
shown itself in almost all areas of social life such as education, press,
theatre, story and novel.
Gilman Kerimi is the most important name in Tatar educational life.
In order to better understand the method of usul-i cedit, Gilman Kerimi
went to Bakhchysarai in Samara province and met with Ismail Gaspirali
in person. This meeting paved the way for important developments not
only for Gilman Kerimi but also for the family and Turkish world. Upon
returning to his village after meeting with Ismail Gaspirali, Gilman Kerimi
started to change his previous teaching method that he had already applied
in 136 villages where he worked as an imam and mullah, and he partially
succeeded. In this study, it is aimed to introduce Gilman Kerimi, father of
Fatih Kerimi, who is accepted as the founder of modern Tatar literature.
For this purpose, the biography named “Merhum Gilman Ahund” written
by Fatih Kerimi on the death of his father is used here. In this way, this
study has provided opportunity to reach a large amount of information
about Gilman Kerimi who was presented with a few short sentences in
Turkish publications and wasn’t known to Turkish people much before as
there has not been an independent study in Turkey about Gilman Kerimi
who was one of the most important actors of Jadidist movement in Idil-
Ural tribe.

Anahtar Kelimeler

Gilman Kerimi, Fatih Kerimi, usul-i cedit, Ismail Gaspirali, Tatars

Tatar Maarif Hayatının Öncüsü: Gılman Kerimi (1841-1902)

Öz

İdil-Ural Türkleri arasında Avrupai tarzdaki yenilik ve reform hareketleri
tüm Türk dünyasında birbirine benzeyen yenilik hareketlerinin
tesiriyle gelişme göstermiştir. İlk olarak usul-i cedit adı verilen modern
öğretim metotlarının okullarda uygulanması ve halka benimsetilmesi
şeklinde başlayan Ceditçilik hareketleri sonraki yıllarda eğitim, matbuat,
tiyatro, roman, hikâye gibi sosyal hayatın hemen her alanında kendisini
göstermiştir.
Gılman Kerimi, Tatar maarif hayatının şüphesiz en önemli ismidir.
Kırımlı İsmail Bey Gaspıralı’nın usul-i cedit metodunu daha iyi anlamak
için Samara vilayetinden Bahçesaray’a gitmiş, kendisiyle bizzat görüşmüştür.
Bu görüşme sadece baba Gılman Kerimi için değil, ailesi ve Türk
dünyası açısından da önemli gelişmelere zemin hazırlamıştır. Gılman Kerimi,
İsmail Gaspıralı ile görüşmesinin ardından köyüne döner dönmez
ilk iş imamlık ve ahunluk yaptığı 136 köyde uyguladığı eski öğretim metodunu
değiştirmekle işe başlar ve kısmen de başarılı olur. Bu çalışmada
modern Tatar edebiyatının kurucusu olarak kabul edilen Fatih Kerimi’nin
babası Gılman Kerimi’yi tanıtmak amaçlanmıştır. Bunun için oğlu Fatih
Kerimi’nin babasının vefatı üzerine kaleme aldığı “Merhum Gılman
Ahund” adlı Hal Tercümesinden istifade edilmiştir. Bu sayede Türkiye’deki
yayınlarda çok kısa birkaç cümleyle yer verilen ve hakkında fazla
bilgi sahibi olmadığımız Gılman Kerimi’ye dair çok sayıda önemli bilgiye
ulaşma fırsatı elde edilmiştir. İdil-Ural boyunda Ceditçilik faaliyetlerinin en önemli aktörlerinden biri olan Gılman Kerimi ile ilgili Türkiye’de
henüz müstakil olarak bir çalışma yapılmamıştır. Bu itibarla Gaspıralı’nın
ideallerini benimseyen samimi bir Tatar aydını olan Gılman Kerimi her
yönüyle tanıtılmalı ve bilimsel çalışmalarda daha fazla yer almalıdır.

Anahtar Kelimeler

Gılman Kerimi, Fatih Kerimi, usul-i cedit, İsmail Gaspıralı, Tatarlar

Kaynakça

• Çakmak, C. (2014). Fatih Kerimî’nin Hıyal Mı? Hakıykat Mi? ve Andan Bundan Eserleri Üzerinde Dil ve Üslup İncelemesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Çakmak, C. (2018). “Tatar Ceditçi Fatih Kerimî’nin Az Bilinen Yönleri”. Uluslararası Türk Kültürü ve Medeniyeti Kongresi Tam Metin Bildiri Kitabı, 290-296.
• Devellioğlu, F. (2003). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Devlet, N. (1999). Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Feḫreddin, R. (2010). Asar. Kazan: Ruḫiyat Neşriyatı.
• Gaynullin, M. (2000). Fatıyḫ Kerimi, Fatiḫ Kerimi, Şeḫĭslerĭbĭz, (Raif Merdanov, Ramil Miŋnullin, Söleyman Reḫimov) (Fenni-Biografik Cıyıntık). Kazan: Ruḫiyat Neşriyatı, 196-212.
• Kerimî, F. (1904). Merhum Gıylman Ahund. Orenburg: Muhammed Fatih bin Gılman Kerimof Matbaası.
• RTS: Russko-Turetskiy Slovar (1996). (Ş. S. Aylarovu, A. S. Voskoboyu vd.). Moskova: Multilingual Yayınları.
• Saray, M. (2008). Gaspıralı İsmail Bey’den Atatürk’e Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şeref, Z. (2000). Fatıyḫ Kerimi Şeḫĭslerĭbĭz. (Raif Merdanov, Ramil Miŋnullin, Söleyman Reḫimov), (Fenni-Biografik Cıyıntık). Kazan: Ruḫiyat, 74-111.
• TDK (2005). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TTAS: Aḫuncanov, G. H., Maḫmutova, L. T., Möḫemmediyev, M. G., Sabirov, K. S., Ḫanbikova, Ş. C., Zilayeva, R. A., Abdraḫmanova, G.G., Abdullin, İ.A., Vahitova S. B., Ganiyev, L. R., Gazizova, F. M., Gaynanova L. R., Eḫmetyanov R. G., Mingulova, G. H. Tatar Tĭlĭnĭŋ Aŋlatmalı Süzlĭgĭ. C. I (1977), C. II (1979), C. III (1981). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• TTS: Ahmedyanov, R., Ganiyev, F. (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük. Kazan: İnsan Neşriyatı.