An Overview of Legend Terms in Turkmen Folklore

Yıl 2021, , 135 - 156, 19.03.2021

Didar Annaberdiyev

https://doi.org/10.24155/tdk.2021.161

Öz

Although there have been many studies on Turkmen oral cultural
values since the beginning of the 20th century, the classification and naming
of species and similar issues have not been resolved yet. Eliminating the
confusion about the terms used to meet the term “legend” in Turkmen
Folklore is one of the most important issues that have not been resolved
until today. Therefore, in this article, the concepts related to legend, which
have not been consensus about their meanings and uses until today, are
emphasized, and the aforementioned concepts are discussed scientifically
and a final result has been tried to be reached regarding their use.
First of all, after mentioning the terms used to describe the term legend
in the Turkmen culture in the past with reference to the written sources
belonging to the 11-17th centuries, the current terms used in return for
legend in Turkmenistan based on the 20th century sources are discussed
and the current situation regarding the naming of the Turkmen legends
has been revealed. Later, based on the views of Russian and Turkmen
scholars, the terms legenda, efsana and rovayat, which are used in return
for the term “legend” in Turkmen, were evaluated and as a result, it was
concluded that these concepts were used to meet the same folk literature
genre. In addition, the necessity of using a single term that corresponds to
the legend type in order to eliminate the confusion between the terms that
has been going on for a long time is emphasized.

Anahtar Kelimeler

Turkmen, legend, legenda, efsana, rovayat

Türkmen Halk Biliminde Efsane Terimlerine Genel Bir Bakış

Öz

XX. yüzyılın başlarından itibaren Türkmen sözlü kültür
ürünleri üzerinde pek çok çalışma yapılmış olmasına rağmen
türlerin sınıflandırılması ve adlandırılması gibi konular hâlâ çözüme
kavuşturulamamıştır. Türkmen halk biliminde “efsane” terimini
karşılamak için kullanılan terimlerle ilgili karışıklığın giderilmesi
günümüze kadar çözüme ulaşmamış konuların en önemlilerindendir.
Dolayısıyla bu makalede, Türkmen halk biliminde günümüze kadar
anlamları ve kullanımları konusunda hâlâ bir fikir birliğine varılmamış
olan efsane ile ilgili kavramlar üzerinde durulup söz konusu kavramlar
bilimsel olarak ele alınmış ve kullanımları konusunda nihai bir sonuca
ulaşılmaya çalışılmıştır.
Makale “Giriş”, “Tarihî Süreç İçinde Türkmenlerde Efsane
Kavramı”, “Değerlendirme” ve “Sonuç” bölümlerinden oluşmaktadır.
Öncelikli olarak XI-XVII. yüzyıllara ait yazılı kaynaklar üzerinden
hareketle geçmişte Türkmen kültüründe efsane terimini karşılamak üzere
kullanılan terimlere değinildikten sonra, XX. yüzyıl kaynaklarından
hareketle Türkmenistan’da efsane karşılığında kullanılan güncel terimler
ele alınmış ve Türkmen efsanelerinin adlandırılmaları ile ilgili mevcut
durum gözler önüne serilmiştir. Sonra Rus ve Türkmen bilim adamlarının
görüşlerinden hareketle Türkmen Türkçesinde “efsane” terimi karşılığında
kullanılan Latince kökenli “legenda”, Farsça kökenli “efsana” ve Arapça
kökenli “rovayat” terimleri anlamları bakımından değerlendirilmiş ve
bunun sonucunda söz konusu kavramların aynı halk edebiyatı türünü
karşılamak üzere kullanıldığı kanısına varılmıştır. Ayrıca eskiden beri
devam edegelen terimler arası karmaşanın ortadan kaldırılması amacıyla
efsane türünü karşılayacak tek bir terimin kullanılmasının gerekliliği
üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türkmen, efsane, legenda, efsana, rovayat

Kaynakça

• Abdıyev, Ş. (1993). Köneürgenç Rovayatları. Aşkabat: Magarıf.
• Agalıyev, P. (1941). Mıralı ve Soltansöyün (Halk Hekayaları). Aşkabat: Türkmendövletneşir.
• Anikin, P. V. ve Kruglov, G. Y. (1987). Russkoye Narodnoye Poetiçeskoye Tvorçestvo. Izdaniye vtoroye. Sankt-Peterburg: Prosveşeniye.
• Aslan, F. (2012). “Halk Bilimsel Bir Terim Olarak ‘Efsane’ Üzerine Bazı Dikkatler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 23, 81-90.
• Baba, S. (1556). Tarıhı Salar Baba. Türkmenistan İlimler Akademisi Mahtumkulu Adındaki Dil, Edebiyat ve Milli Elyazmaları Enstitüsü Elyazmaları Hazinesi, Envanter No.526(e).
• Bahadır Han, A. (1641-1642). Şecereyi Terakime. Türkmenistan İlimler Akademisi Mahtumkulu Adındaki Dil, Edebiyat ve Milli Elyazmaları Enstitüsü Elyazmaları Hazinesi Envanter No.425(e).
• Baymıradov, A. (1974a). “Rovayatlarıň Tarıhı Köküni Izarlamagıň Printsipleri”. Türkmen Filologiyasınıň Aktual Meseleleri/Yaş Filologlarıň I Respublikan Ilmı Konferentsiyasına Gelen Dokladlarıň Tezisleri, 59-61.
• Baymıradov, A. (1974b). “Rovayatlarıň ve Legendalarıň Käbir Ayratınlığı”. TSSR Ilımlar Akademiyasınıň Habarları Cemgıyetçilik Ilımlarıň Seriyası, 5, 86-90. Baymıradov, A. (1975a). “Rovayatlar Bilen Yazuv Edebiyatınıň Arabaglanışığı Hakında”. TSSR Ilımlar Akademiyasınıň Habarları Cemgıyetçilik Ilımlarıň Seriyası, 1, 81-84.
• Baymıradov, A. (1975b). “Türkmen Halk Rovayatlarınıň Tarıhı Kökleri”. TSSR Ilımlar Akademiyasınıň Habarları Cemgıyetçilik Ilımlarıň Seriyası, 4, 92-96.
• Baymıradov, A. (1980). “Legendalarıň ve Rovayatlarıň Poetik Özboluşlılığı Dogrusında”. TSSR Ilımlar Akademiyasınıň Habarları Cemgıyetçilik Ilımlarıň Seriyası, 5, 52-59.
• Baymıradov, A. (1982a). “O klassifikatsii narodnıh predaniy”. TSSR Ilımlar Akademiyasınıň Habarları Cemgıyetçilik Ilımlarıň Seriyası, 1, 90-94.
• Baymıradov, A. (1982b). Türkmen Folklor Prozasınıň Tarıhı Evolyutsiyası. Aşkabat: Ilım Neşiryatı.
• Baymıradov, A. (1983). Magtımgulı Hakında Rovayatlar ve Legendalar. Aşkabat: Ilım Neşiryatı.
• Baymıradov, A. (1989). “Lukmanıň Tarıhı hem Folklor Obrazı”. TSSR Ilımlar Akademiyasınıň Habarları Cemgıyetçilik Ilımlarıň Seriyası, 2, 52-59.
• Baymıradov, A. (1992). Rovayatlarda Tarıhı Şahslar. Aşkabat: Ilım Neşiryatı.
• Baymıradov, A. (1994). Türkmen Halk Kıssalarınıň Tarıhı-Genetiki Evolyutsiyası ve Poetikası. Doktora Tezi, Aşkabat: Türkmenistan Ilımlar Akademiyası Mağtımgulı Adındakı Edebiyat İnstitutı.
• Baymıradov, A. (2011, 6 Nisan). “Efsana - Özbaşdak Çeper Gımmatlık”. Türkmen Dili (gazetesi), 14 (579).
• Baymıradov, A. ve Baymıradov, B. (2014). Magtımgulı Hakındakı Rovayatlar (Mağtımgulı Pırağınıň Doğlan Gününiň 290 Yıllığına). Aşkabat: Türkmen Dövlet Neşiryat Gullugı.
• Baymıradov, B. (2002). “Türkmen Galaları Hakındakı Rovayatlarıň Käbir Ayratınlıkları”. Türkmenistanda Ilım ve Tehnika, 7, 19-27.
• Baymıradov, B. (2004). Türkmen Galaları Hakında Rovayatlar. Aşkabat: Miras. Berdimuhamedov, G. (2017). Türkmenistan - Beyik Yüpek Yolunıň Yüreği. Aşkabat: Türkmen Dövlet Neşiryat Gulluğı.
• Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya (1937). Pervoye izdaniye, 36 tom. Moskova: Gosudarstvennıy İnstitut “Sovetskaya Ensiklopediya”.
• Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya (1953). Vtoroye izdaniye, 24 tom. Moskova: Gosudarstvennoye Nauçnoye İzdatelstvo “Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya”.
• Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya (1955). Vtoroye izdaniye, 34 tom. Moskova: Gosudarstvennoye Nauçnoye İzdatelstvo “Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya”.
• Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya (1973). Tretye izdaniye, 14 tom. Moskova: Izdatelstvo “Sovetskaya Ensiklopediya”.
• Bolşaya Sovetskaya Ensiklopediya (1975). Tretye izdaniye, 20 tom. Moskova: Izdatelstvo “Sovetskaya Ensiklopediya”.
• Devellioğlu, F. (1984). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dıykanbayeva, A. (2004). Kırgız Efsaneleri Üzerinde Bir Araştırma. Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi.
• Ergun, M. (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi - I Cilt. Ankara: TDK Yayınları.
• Dönmez Fedakâr, P. (2008). Karakalpak Efsaneleri (İnceleme-Metinler). Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Feoktistova, K. İ. (2000). “Russkiye Predaniya i Legendı: Problema Razgraniçeniya Janrov”. Vestnik Omskogo universiteta, 1, 86-89.
• Geldiyev, G. (2003). Türkmen Şahırana Halk Dörediciliği. Aşkabat: Türkmen Dövlet Neşiryat Gulluğı.
• Gutlıyev, G. (1991). Gadımı Ceyhunıň Yadıgärliklerine Sıyahat. Aşkabat: Ilım.
• Halımov, N. (1986). Gadımı Ürgence Sıyahat. Aşkabat: Ilım.
• Horezmi. (1961). Muhabbat-name (İzdaniye teksta, transkripsiya, perevod i issledovaniye E.N.Nadjipa) (Red. A.N.Kononov). Moskova: İzdatelstvo Vostoçnoy Literaturı.
• Kâşgarlı, M. (1985a). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. I-IV Cilt (Çev. Besim Atalay), I. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kâşgarlı, M. (1985b). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. I-IV Cilt (Çev. Besim Atalay), III. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kerbabayev, B. (1992). Mıralı (Novayı) / Mıralı Hakda Rovayatlar. Aşkabat: Çäç. Kriniçnaya, A. N. (1987). Russkaya Narodnaya İstoriçeskaya Proza / Voprosı Genezisa i Strukturı. Sankt Petersburg: Izdatelstvo “Nauka”.
• Literaturnaya Ensiklopediya (1935a). Tom şestoy. Moskova: Gosudarstvennoye Slovarno-Ensiklopediçeskoye İzdatelstvo “Sovetskaya Ensiklopediya”.
• Magtımgulı Hakında Halk Rovayatları (1959). (Haz. Mati Kösayev). Aşkabat: Türkmenistan Dövlet Neşriyatı.
• Meredov, A. (1992). Nedir Şa Hakındakı Rovayatlar. Balkanabat: Kerven. Meredov, A. ve Ahallı, S. (1988). Türkmen Klassıkı Edebiyatınıň Sözlüği. Aşkabat: Türkmenistan.
• Morohin, N. V. (1983). Prozaiçeskiye Janrı Russkogo Folklora / Izdaniye Vtoroye. Moskova: Vısşaya şkola.
• Orazgulıyev, S. ve Amangulıyeva, G. (1995). Gözli Ata: Rovayatlar, goşgular. Aşkabat: Ruh Neşiryatı.
• Ospanaliyeva, B. (2011). Kazakistan’ın Cambıl Bölgesi Efsaneleri (İnceleme - Metinler). Doktora Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Öräyev, A. (1983). İbn Sina Hakında Rovayatlar. Aşkabat: Magarıf.
• Persidsko-Russkiy Slovar (1985). (Red. Yu. A. Rubinçik). Tom 1. Moskova: Russkiy Yazık.
• Propp, Y. V. (1998). Poetika Folklora (Sobraniye Trudov V.Ya.Proppa). Sostavleniye, Predisloviye i Kommentarii A.N. Martınovoy. Moskova: Izdatelstvo “Labirint”.
• Rabguzî, B. (1310). Kısasıl-Enbiya. Müstensih: Şamırat Narbay (-).Türkmenistan İlimler Akademisi Mahtumkulu Adındaki Dil, Edebiyat ve Milli Elyazmaları Enstitüsü Elyazmaları Hazinesi, Envanter No. 6312(e).
• Slovar Turkmenskogo Yazıka. (1962). Aşkabat: Izdatelstvo AN TSSR.
• Şerif, G. (-). Är Hüpbiniň Destanı. Türkmenistan İlimler Akademisi Mahtumkulu Adındaki Dil, Edebiyat ve Milli Elyazmaları Enstitüsü Elyazmaları Hazinesi, Envanter No.69(e).
• Türkmen Sovet Ensiklopediyası. (1983). No. 5, Aşkabat: TSSR Ilımlar Akademiyası.
• Türkmen Sovet Ensiklopediyası. (1986). No. 7, Aşkabat: TSSR Ilımlar Akademiyası.
• Türkmençe-Rusça Sözlük. (1968). (Red. N.A. Baskakov, B.A. Garrıyev, M.Ya. Hamzayev). Moskova: Sovetskaya Ensiklopediya.
• Yesevî, A. (-). Hikmetler Divanı, Müstensih: Övez Molla (1697). Türkmenistan İlimler Akademisi Mahtumkulu Adındaki Dil, Edebiyat ve Milli Elyazmaları Enstitüsü Elyazmaları Hazinesi, Envanter No.487(e), 123-468.