Çağdaş Azerbaycan Türkçesinde “Ürek/Yürek” Sözcüğüyle Kurulu Ad Aktarmalarının Anlam Özellikleri 

Yıl 2014, Sayı: 37, 21 - 32, 01.02.2014

Ahmet Demirtaş

Öz

Söz varlığı içinde önemli bir yere sahip olan ad aktarması, bir dilin gelişmişliğine ve zenginliğine işaret eden söz sanatlarından birisidir. Ad aktarması, benzetme amacı güdülmeksizin bir sözün gerçek anlamı dışında kullanılmasıyla oluşur. Söz varlığının gelişmesine ve genişlemesine de yardım eden ad aktarması yoluyla sözcüklerin zamanla yeni anlamlar kazandıkları görülür.Azerbaycan Türkçesinde söz birleşmeleri serbest ve sabit söz birleşmesi şeklinde ikiye ayrılmakta, serbest söz birleşmelerinde sözcükler asıl anlamlarını korumakta, sabit söz birleşmelerinde ise birleşen sözcükler bir bütün olarak tek bir anlamı karşılamaktadır. Aktarma olarak kabul edilen sabit söz birleşimlerinden, her türlü duygu ve düşünceyi ifade etme amacıyla yararlanılmaktadır. Çağdaş Azerbaycan Türkçesinde, çok çeşitli duygu ve düşünceleri ifade etme amacıyla ürek/yürek sözcüğünden yararlanılarak ad aktarmaları oluşturulmuştur. Bu ad aktarmalarının bazıları, sevmek, bağlanmak, âşık olmak, hoşuna gitmek gibi sevgi ve sevgi tezahürüne dayalı durumları ifade ederken; bazıları, değişik boyutlarda üzüntü ve üzüntüyle ilgili durumları anlatmaktadır. Bir kısım ad aktarmaları cesaret, korku, sıkıntı, nefret ve endişeyle ilgili durumları ifade etmekte; bir kısmı ise unutmak/unutamamak, hatırlamak/hatırlamamak, düşünmek, anlamak, şüphelenmek gibi zihinle ve zihnin yaptığı işlemlerle ilgili bazı durumları ifade etmektedir. Susamak, acıkmak, hâlsizleşmek, zayıflamak, bayılmak, yorup takatten düşürmek, ölmek gibi, insan bedeniyle ilgili kimi durumları ifade etmek amacıyla da ürek/yürek sözcüğü kullanılarak ad aktarmaları oluşturulmuştur. Midesi bulanmak ve mide bulandırmak gibi, sindirim organlarındaki bazı durumları anlatan ad aktarmaları da bulunmaktadır.Bu çalışmada, Çağdaş Azerbaycan Türkçesi söz varlığı içerisinde yer alan ürek/yürek sözcüğüyle kurulu ad aktarmalarının anlam özellikleri üzerinde durulmuştur

Anahtar Kelimeler

Çağdaş Azerbaycan Türkçesi, ad aktarması, ürek/yürek sözcüğü, anlam bilimi, dil bilimi

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (1996), Türkçenin Sözvarlığı, Ankara, Engin Yayınevi.
• ——————————- (1999), Anlambilim (Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlam
• bilimi), Ankara, Engin Yayınevi. ——————————- (2000), Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim, 3. Cilt, Türk
• Dil Ankara, Kurumu Yayınları. ——————————- (2002), Anadilimizin Söz Denizinde, Ankara, Bilgi Yayınevi. ALTAYLI, Seyfettin (1994a), Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, Cilt I, İstanbul, MEB Yayın- ları. ——————————- (1994b), Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, Cilt II, MEB Yayınları, İstanbul. AYDIN, Mehmet (1999), “ ‘Gönül’ Kelimesi Üzerine”, Türk Dili Dergisi, Sayı 566, Şubat
• 1999, s. 104-108, Ankara. ———————————- (2014), Dilbilim El Kitabı (Temel Kavramlar ve Konular), İs
• tanbul, Akademik Kitaplar. BARNDEN, John A. (2010), “Metaphor and Metonymy: Making Their Connections More
• Slippery”, Cognitive Linguistics, Volume 21 (1), February 1, p.1-34. BENZER, Ahmet (2009), “Dil Bilimi Kaynaklarında Edebî Sanatların Kullanımı”, Turkish
• Studies-International Periodical For The Languages, Literature And History Of Tur
• kish Or Turkic (www.turkishstudies.net), Volume 4/8 Fall 2009, s. 725-746, Ankara. ÇETİNKAYA, Bayram (2006), “Ad Aktarması Yapısındaki Öfke Göstergeleri”, Afyon Ko
• catepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt VIII, Sayı 2 (Aralık 2006) s. 23-39, Afyon. ERDEM, Melek (2004), “Mağrupi’nin Şiirlerinde Metonimi”, Modern Türklük Araştırma
• ları Dergisi, Cilt 1, Sayı 1 (Kasım 2004), s. 55-63, Ankara. GUIRAUD, Pierre (1999), Anlambilim, Çeviren: Berke Vardar, İstanbul, Multilingual. GÜL AKMAZ, Münteha (2013), “Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi’nde Ölümle İlgili Ad Ak
• tarmaları”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature
• And History Of Turkish Or Turkic (www.turkishstudies.net), Volume 8/13 Fall 2013,
• s. 915-934, Ankara. GÜLENSOY, Tuncer (2007), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi
• Sözlüğü, Cilt II, Ankara, Türk Dil kurumu Yayınları. İMER, Kâmile-KOCAMAN, Ahmet-ÖZSOY, A. Sumru (2011), Dilbilim Sözlüğü, İstan
• bul, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. KERİMOĞLU, Caner (2014) Genel Dilbilime Giriş, Ankara, Pegem Akademi Yayıncılık. KÖK, Abdullah (2010), “XI. Yüzyılda Türk Dünyasında Haberleşme Metonimileri”, Tur
• kish Studies-International Periodical For The Languages, Literature And History Of
• Turkish Or Turkic (www.turkishstudies.net), Volume 5/1 Winter 2010, s. 1194-1209, Ankara. MUSAYEV, M. M. (2012), Türkoloji Dilçilik, Azәrbaycan Respublikası Tәhsil Nazirliyi, Bakı. ÖZKAN, Mustafa (2010), İnsan İletişim ve Dil, İstanbul, Akademik Kitaplar. QASIMOVA, Könül (2014), Frazeoloji Birlәşmәlәr, Onların Tәdqiqi vә Mәnşәyi, Filolo
• giya Mәsәlәlәri, Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Әlyazmalar İnstitutu vә “Elm
• vә Tәhsil” Nәşriyyatı, No: 1, s. 119-123, Bakı. QULIYEVA, Nәrminә (2014), Dilçilikdә Frazeologizmlәrin Tәdqiqinә Dair, Filologiya
• Mәsәlәlәri, Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Әlyazmalar İnstitutu vә “Elm vә
• Tәhsil” Nәşriyyatı, No: 1, s. 99-103, Bakı. RADDEN, Günter-KÖVECSES, Zoltan (1999), Towards A Theory Of Metonymy, Me
• tonymy in Language and Thought (Editors: Panther K.-Radden G.), John Benjamins
• Publishing, p.17-59, Amsterdam. SÜREK, Mәhin (2014), Dilçilikdә “Frazeoloji Vahid” Anlayışı, Filologiya Mәsәlәlәri,
• Azәrbaycan Milli Elmlәr Akademiyası Әlyazmalar İnstitutu vә “Elm vә Tәhsil”
• Nәşriyyatı, No: 1, s. 38-47, Bakı. YAYLAGÜL, Özen (2006), “Dîvânü Lûgâti’t-Türk’teki Ad Aktarmalı (Metonymic) Ya
• pılar”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 3, Sayı 1 (Mart 2006) , s. 77-88, Ankara.