TÜRK DÜNYASINDA DEYİM BİLİMİ ÇALIŞMALARI

Yıl 2017, Sayı: 43, 107 - 124, 31.05.2017

Kuanyshbek Kenzhalin

Öz

Bu makalede genel olarak deyim bilimiyle ilgili Türkoloji sahasında yapılan çalışmalar
ele alınmıştır. Deyimler, bütün dillerde olduğu gibi Türk lehçelerinde de “az
sözle çok anlam ifade etmenin” dil bilimsel birimidir. Türk dünyasında deyim bilimi
dil biliminin ayrı bir dalı olarak 1940’lı yıllardan itibaren incelenmeye başlanmıştır.
Türkolojide deyimler üzerine yapılan ilk çalışmalar genel olarak deyimlerin tanımı,
açıklaması, sınıflandırılması ile ilgili başlamıştır. Bu çalışma ise daha sonra deyimlerin
iç gruplarını belirleme, sınıflandırma, anlam gruplarlarına göre çözümleme konularına
odaklanmaktadır. Deyimler kuramı üzerine Türkolojide yapılan ilk çalışmalar
S. Amanjolov, İ. Kenesbayev, Ş. Rahmatullayev, A. Bayramov, A. Dolganov vd. bilim
insanlarınca yürütülmüştür. Deyim ve deyim bilimi ile ilgili Türkiye’de yapılan çalış-
malar da incelememizde ale alınmıştır.
Çağdaş Türkolojide deyim tanımı ve deyim biliminin araştırma alanlarıyla ilgili
hâlâ ortak bir görüş yoktur. Ancak, deyim ve deyim tanımıyla ilgili söz konusu farklı
görüşleri genel olarak iki gruba indirgemek mümkündür. Aynı şekilde deyim biliminin
araştırma objesi de farklı şekillerde tanımlanmaktadır. Bazı dil bilimciler deyim
biliminin inceleme objesi olarak sadece kalıplaşmış kelimeler grubunu ele alırken,
bazıları da dildeki kelime gruplarını ele almaktadırlar. Bu da kendi başına kapsamlı
bir incelenmeyi gerektirmektedir. İlk görüşü savunan deyim bilimciler arasında da
henüz ortak bir görüş sağlanmış olmadığını da vurgulamamamız gerekir. Bazı bilim
adamları deyim bilimini yalnızca sabit kelime birleşimleri olarak diğerleri ise dilin
sözcüklerinin herhangi bir birleşimi şeklinde ele almaktadırlar.
Görüldüğü gibi, deyim bilimi, dil biliminin ayrı bir dalı olarak henüz “kapalı gelişme
devrindedir”, yani, söz konusu deyimler ve deyim bilimi konusunda Türkolojide
ele alınması gereken konuların henüz kapsamlı biçimde ele alınmadığı ve kuramsal
çalışmaların hâlâ eksik olduğu görülmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Türk dünyası, deyim bilimi, deyimler, Türkoloji

Kaynakça

• AHANOV, Kaken (2008), Dil Biliminin Esasları, Aktaran: Murat Ceritoğlu, Ankara, TDK Yayınları.
• AKSAKAL, Müfit (1995), Deyimler Sözlüğü, İstanbul, Şenyıldız Yayınevi.
• AKSAN, Doğan (1982), Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, 3. Cilt, Ankara, TDK Yayınları.
• AKSAN, Doğan (1996), Türkçenin Söz Varlığı, Ankara, Engin Yayınevi.
• AKSOY, Ömer Asım (1953), Atasözleri ve Deyimler Hakkında-III, Ankara, TDK Yayınları.
• AKSOY, Ömer Asım (1971), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları.
• AKSOY, Ömer Asım (1984),“Tek sözcüklü deyim var mı?”, Çağdaş Eleştiri, İstanbul.
• AKSOY, Ömer Asım (1988), “Atasözleri, Deyimler”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten-1962, Ankara, TDK Yayınları, s. 140-148.
• AMANJOLOV, Sarsen (1994), Qazaq tili ğılımı sintaksisniñ qısqa kursı, Almatı.
• AMANJOLOV, Sarsen (1997), Voprosı diyalektolojii i istorii kazakhskogo yazıka, Almatı.
• AVAKOVA, Rauşan (1991), Semantiko-morfologiçeskie harakteristiki glagol’nıh frazeologizmov sovremennogo uygurskogo yazıka, Almatı.
• AVAKOVA, Rauşan (2009), Frazeologiya teoriyası, Almatı, Qazaq Universiteti.
• BAŞKAN, Özcan (1969), Yabancı Dil Öğretimi İlkeler ve Çözümler, İstanbul.
• BAYRAMOV, G. (1959), “Ustyçivıe slovosoçetaniya v azerbaydjanskom yazıke”, İzvestiya AN AzerbSSR, Seriya obçestvennıh nauk, Baku.
• BOZKURT, Fuat (1995), Türkiye Türkçesi, İstanbul, Cem Yayınları.
• DEMİR, Tufan (2004), Türkçe Dilbilgisi, Ankara.
• DOLGANOV, L. N. (1967), İdiomatiçeskie vırajeniya v turetskom yazıke, (Avtoref. diss. kand. filol. nauk), Moskva.
• ELÇİN, Şükrü (1981), Halk Edebiyatına Giriş, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
• GENCAN, Tahir Nejat (1991), Dil Bilgisi, İstanbul, Kanaat Yayınları.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki (1977), Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri, İstanbul, İnkılap ve Aka Kitabevleri.
• HATİPOĞLU, Vecihe (1964), Kelime Grupları ve Kuralları, Ankara, TDAY-Belleten.
• HATİPOĞLU, Vecihe (1984), Türkçenin Sözdizimi, 2. Baskı, Ankara, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• HENGİRMEN, Mehmet (1999), Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü, Ankara, Engin Yayınları.
• KAÇARAVA, N. (1996),“Türkçede ‘Göz’ ile Başlayan Deyimler”, Türk Dili, Sayı 650, Ankara, s. 129-133.
• KARA, Mehmet, KARADOĞAN, Ahmet (2004), Türkmen Türkçesi-Türkiye Türkçesi Deyimler Sözlüğü, Ankara, Çağlar Yayınları.
• KAYA, Bayram Ali (1999), “Azmi Zade Haleti Divanında Atasözleri ve Deyimler”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı 118.
• KAYDAROV, Abduali (1970), “Osobennosti stilistiçeskogo upotrebleniya sinonimnıh i varyantnıh frazeologizmov v uygurskom yazıke”, Sovetskaya turkologiya, № 2.
• KENESBAEV, İsmet (1946) “Üş, jeti, toğız, qırıqpen baylanıstı uğımdar”, İzv. AN KazSSR. Ser. filol., № 4, Almatı.
• KENESBAEV, İsmet (1977), Qazaq tiliniñ frazeologiyalıq sözdigi, Almatı.
• KENESBAEV, İsmet, Qazaq tiliniñ tıyanaqtı söz taptarı, Almatı.
• KOÇ, Nurettin (1996), Yeni Dilbilgisi, İstanbul, İnkılap Yayınları.
• KORKMAZ, Zeynep (2003), Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları.
• MURATOV, S. (1961) Ustoiçivıe slovosoçetaniya v tyurkskih yazıkah, Moskva, İzdatel’stvo vostoçnoy literaturı.
• NURMAHANOV, Arıstanbek (1998), Türki frazeologiyası, Almatı, Ğılım baspası.
• OSMANOVA, C. (1972), Kırgız tilindegi idiomalar, Frunze.
• ÖZDEMİR, Emin (1997), Açıklamalı-Örnekli Deyimler Sözlüğü, İstanbul, Remzi Kitabevi.
• ÖZÖN, Mustafa Nihat (1943), Türkçe Tabirler Sözlüğü, 1. Cilt, İstanbul.
• ÖZTÜRK, Ali (1986), Türk Anonim Edebiyatı, İstanbul, Bayrak Yayıncılık.
• PAKALIN, M. Zeki. (1983), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 1. Cilt. İstanbul, Millî Eğitim Basımevi.
• PAR, Arif Hikmet (1981), Türkçede Deyimler Sözlüğü, İstanbul, Serhat Yayınevi.
• PÜSKÜLLÜOĞLU, Ali (1995), Türkçe Deyimler Sözlüğü, Ankara, Arkadaş Yayınları.
• RAHMATULLAEV, Ş. (1966), Uzbek frazeologiyasının bazı masalalari, Taşkent.
• ROJANSKİY, A. A. (1968), Ustoiçivıe slovosoçetaniya s glagol’nımi sterjnyami v sovremennom turetskom yazıke (Aftoref. diss. kand. filol. nauk), Tbilisi.
• SİNAN, Ahmet Turan (2001), “Türk Atasözlerinden Geçen Deyimler”, Millî Folklor, Sayı 51, Güz, s. 91-98.
• SİNAN, Ahmet Turan (2001), Türkçenin Deyim Varlığı, Malatya, Kubbealtı Yayınları.
• TOPALOĞLU, Ahmet (1989), Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Ötüken Yay.
• TÜLBENTÇİ, Feridun Fazıl (1977), Türk Atasözleri ve Deyimleri, İstanbul, İnkılap ve Aka Kitabevleri.
• Türkçe Sözlük (2005), Ankara, TDK Yayınları.
• URAKSİN, Z. G. (1976), Frazeologiya başkirskogo yazıka, Moskva.
• ÜNLÜ, Hüseyin, ÜNLÜ, Mehmet (1995), Deyimler Sözlüğü, İstanbul, Ünlü Yayınevi.
• VARDAR, Berke (2002), Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul, Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• YOLDAŞEV, A. (1972), Pritsipı sostavleniya tyurksko-russkih slovarey, Moskva.
• YUSİPOVA, R.R. (1962), Ustoiçivıe glagol’nıe soçetaniya v turetskom yazıke (Kand. dissertatsiya), Moskva.
• ZEYNELOV, Ferhat (1993), Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dilbilgisi, (Aktaran: Yusuf Gedikli), İstanbul, Cem Yayınları.