ÜYGE TABA’DA KAHRAMAN ARKETİPİ

Yıl 2017, Sayı: 43, 171 - 205, 31.05.2017

Gülseren Özdemir Metin Arıkan

Öz

Tatarların teşkilatlanması ve birleşmesi, ulusal kurtuluş hareketi, Müslüman
Türk halklarının bilinçlenmesi ideali için yürüttüğü gazetecilik, dergicilik ve politik
faaliyetleriyle tanınan ve hikâye, tiyatro ve roman türünde eserler veren Muhammed
Ayaz İshakî İdilli (1878 Kazan-1954 İstanbul) milliyetçi-Türkçü bir aydındır. Çarlık
Rusya tarafından pek çok kez tutuklanıp hapsedilmiş, sürgüne gönderilmiş ve uzun
yıllar yurt dışında yaşamak zorunda kalmıştır. Eserleri arasında özellikle “Tilenci
Kız” (1907), “Mulla Babay” (1913), “Soldat” (1980), “Uluğ Muhammed” (1947),
“Tatarın Kızı”, “Üyge Taba” (1922) romanlarında ve “Dulkın İçinde” (1937) adlı
oyununda Tatarların “kurtuluş”u ve Türk halklarının birliği idealini yansıtır. Üyge
Taba romanı yirmi sekiz yıl boyunca Rus ordusunda görev yaparak miralaylığa kadar
yükselmiş olan Kazan Türkü Temür Ali’nin Birinci Dünya Savaşı sırasında Türklere
karşı savaşması ile başlayan ikilemini, Rus Kazaklarını Azerbaycan ile Osmanlı arasındaki
bölgeye yerleştirerek iki kardeş ülke arasındaki irtibatı kesme görevini yerine
getirmeyip askerleriyle birlikte Türk tarafına geçişini anlatır. Sözlü anlatmalardan
miras kalan “kahramanın erginleşmesi motifi” ve “arayış yolculuğu kalıbı” “Üyge
Taba”da açıkça görülür. Romanın hemen başında huzursuzluktan uyuyamayan ve bu
huzursuzluğu zamanla manevi bir uyanışa dönüşen Temür Ali’nin geçirdiği değişim
ve olgunlaşma, kaderin ve ruhani gerçeğe yürüyüşün sembolü olan “yol” kavramını
vurgulayan eserin adıyla birleştiğinde “kahraman arketipi” açık bir şekilde belirginleşir.
“Eve Doğru” adı, fiziksel ve ruhsal bir yolculuğa işaret ederken, destanlardaki
kahramanın eve dönüşünü de sembolize eder. Kaybedilen ülkenin yeniden kazanılması,
romanda kaybedilen Türklüğün bulunmasına, manen bağlı olunan ülkeye, yani Türkiye’ye zorlu bir yolculuk sonucunda kavuşmaya dönüşür. Bu makalede ancak
uzun hikâye sayılabilecek büyüklükteki “Üyge Taba” romanının biçim ve içerik yapısının
epik türün yapısı ve içeriği ile karşılaştırması yapılacak, eserde “kahraman
arketipinin” özellikleri gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ayaz İshakî, “Üyge Taba”, roman, epik, kahraman arketipi, kahramanın yolculuğu

Kaynakça

• ANTAKYALIOĞLU, Zekiye (2013), “Roman ve Epik”, Roman Kuramına Giriş, İstanbul, Ayrıntı Yayınları.
• ANTAKYALIOĞLU, Zekiye (2013), “Tanımını Arayan Edebî Tür”, Roman Kuramına Giriş, İstanbul, Ayrıntı Yayınları.
• Asya Taburu çavuşlarından Lütfullahoğlu (2016), “Birinci Dünya Savaşında İdil-Ural Türkleri Asya Taburu”, Çev.: İlyas Miftakhov, Bizim Ahıska, Yaz 2016, S 43, s. 9-14. http://www. ahiska.org.tr/wp-content/uploads/43_5.pdf, erişim: 09.11.2016.
• ARIKAN, Metin (2005), “Kahramanın Dönüşümü”, Fikret Türkmen Armağanı, Ed.: Gürer Gülsevin, Metin Arıkan, İzmir, Kanyılmaz Matbaası.
• BACHELARD, Gaston (2013), Mekânın Poetikası, Çev.: Alp Tümertekin, İstanbul, İthaki Yayınları.
• BAKHTIN, Mikhail (2001), “Epik ve Roman”, Karnavaldan Romana, Çev.: Sibel Irzık, İstanbul, Ayrıntı Yayınları.
• BELGE, Murat (2006a), “Epik”, Edebiyat Üstüne Yazılar, İstanbul, İletişim Yayınları.
• BELGE, Murat (2006b), “Savaş ve Edebiyat”, Edebiyat Üstüne Yazılar, İstanbul, İletişim Yayınları.
• CAMPBELL, Joseph (2000), Kahramanın Sonsuz Yolculuğu, Çev.: Sabri Gürses, İstanbul, Kabalcı Yayınları.
• ÇETİN, Nurullah (2004), Roman Çözümleme Yöntemi, Ankara, Öncü Basımevi.
• DEVLET, Nadir (2016) “Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Safında Çarpışan İdil-Ural Kökenli Asya Taburu”, 13. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 4-8 Eylül 1999. http://www.altayli.
• net/i-dunya-savasinda-osmanlilar-safinda-carpisan-tatar taburu.html, erişim: 09.11.2016.
• ELIADE, Mircae (1994), Ebedî Dönüş Mitosu, Çev.: Ümit Altuğ, İstanbul, İmge Kitabevi.
• FREIDMAN, Norman (2004), “Romanda Yapı Şekilleri (Forms of the Plot)”, Roman Teorisi, Haz.: Philip Stevick, Çev.: Sevim Kantarcıoğlu, Ankara, Akçağ Yayınları.
• HAWTHORN, Jeremy (2014), Roman Analizi, Çev.: Ufuk Köse, Özge Gümüş, Özcan Bayrak, İstanbul, Kesit Yayınları.
• İSHAKİ, M. Ayas (1998), Üyge Taba, İstanbul, Ötüken Yayınları.
• LUKACS, George (2007), “Bir Biçimler Tarihi Felsefesinin Sorunları”, Roman Kuramı, Çev.: Cem Soydemir, İstanbul, Metis Yayınları, s. 99-115.
• LUKACS, George (2007), “Romanın Tarihsel-Felsefi Koşullanması ve BununAnlamı”, Roman Kuramı, Çev.: Cem Soydemir, İstanbul, Metis Eleştiri.
• POSPELOV, Gennadiy (2005), “Edebiyat Türleri”, Edebiyat Bilimi, Çev.: Yılmaz Onay, İstanbul, Evrensel Basım Yayın.
• SAZYEK, Hakan (2013 ), Roman Terimleri Sözlüğü, Ankara, Hece Yayınları.