Historical Layers of Bismil Turkmen Society and Dialect in the Light of Linguistic Data

Yıl 2017, Sayı: 44, 215 - 235, 15.12.2017

İsmail Sökmen

Öz

Extending process of Turkish language,which is one of the most important elements
of Turkishness, in Meyyafârikîn (Silvan), Hısn-Keyfa (Hasankeyf) and Âmid
(Diyarbakır) in East Anatolia was pannned out under favour of Inalids, Nisanids and
Artuquids’ efforts and Oghuz Turkish was seeped into here under favour of Aqqoyunlu
and Safavids. But unfortunately, migration from East Anatolia into Iran due to dispute
between Ottomans and Safavids, mostly made inroads on Oghuz Turkish, most common
and honourable language on the area as of the date of sixteenth century. Natural
speakers of Bismil Turkmen dialect we touched on historical background in the light
of its Mongolian, Arabic, Eastern Turkish and Oghuz Turkish elements, saved their
language during five centuries studiously in the face of regression of Oghuz Turkish
on the area and created one of the most valued specimens of Turkish language in this
day and age in East Anatolia with not only its Oghuz Turkish but also older periods’
elements. It is in the running for making a detailed study about history of Bismil
Turkmens as an Oghuz-Turkmen society showed success about saving their language.
In this paper, it is touched on historical layers of Bismil Turkmen society and dialect
whose foundation are laid by members of Döger and shaped by members of Musullu
tribe, whose center occurs by Bekteş family belonging to Bayındır. Besides, in order
to examine formation and relations of Bismil Turkmen dialect in a wider historical
perspective, it is applied to Azerbaijan area.

Anahtar Kelimeler

Oghuz Turkish, Mongolian, Arabic, Eastern Turkish, Bismil Turkmen dialect, Azerbaijan dialects, Musullu Tribe, Bekteş Family

Dilsel Veriler Işığında Bismil Türkmen Topluluğu ve Ağzını Oluşturan Tarihsel Katmanlar

Öz

Türklüğün en önemli unsurlarından olan Türk dilinin Anadolu’nun doğusunda
Meyyafârikîn (Silvan), Hısn-Keyfa (Hasankeyf) ve Âmid (Diyarbakır) yörelerinde
yerleşme süreci İnaloğulları, Nisanoğulları ve Artuklu ailesinin çabalarıyla başarıya
ulaşmış, Akkoyunlu ve Safevî hanedanları eliyle de Oğuz Türkçesi burada kök salmıştır.
Fakat Osmanlı-Safevî çekişmesi neticesinde Anadolu’nun doğusundan İran’a
doğru gerçekleşen göçler, en büyük zararı, 16. yüzyıl itibarıyla sahanın en itibarlı
ve en yaygın dili olan Oğuz Türkçesine vermiştir. Bu çalışmada; taşıdığı Moğolca,
Arapça, Doğu Türkçesi ve Oğuzca unsurların ışığında tarihsel arka planına değineceğimiz
Bismil Türkmen ağzının konuşurları, işte Oğuz Türkçesinin sahadaki bu gerileyişi
karşısında dillerini beş asır boyunca büyük bir titizlik ve mücadele ile korumuş
ve günümüzde yalnız Oğuz Türkçesinin değil Türkçenin daha eski tarihî devirlerinin
de izlerini taşıyan dilsel ögeleri ile birlikte Anadolu’nun doğusunda Türk dilinin en
kıymetli numunelerinden birini meydana getirmiştir. Dillerini koruma hususunda bu
denli başarı gösteren bu Oğuz-Türkmen topluluğunun tarihi de müstakil bir çalışma
ile ayrıntılı olarak işlenmeye değerdir. Bu çalışmada, Döger Boyu mensuplarının
temellerini attığı ve Bayındır Boyu’na mensup Bekteş Obası merkezli Musullu Oymağı’nın
şekillendirdiği anlaşılan Bismil Türkmen topluluğu ve ağzının bu tarihsel
katmanlarına değinilmiş, ayrıca bu topluluk ve ağzın oluşum ve irtibatlarına daha
derinlemesine bir tarihsel perspektiften bakabilmek için de Azerbaycan sahasına müracaat
edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Oğuz Türkçesi, Moğolca, Arapça, Doğu Türkçesi, Bismil Türkmen ağzı, Azerbaycan ağızları, Musullu Oymağı, Bekteş Obası

Kaynakça

• AKDOĞAN, Yaşar (1999), Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesine Büyük Sözlük, İstanbul, Beşir Yayınevi.
• AKIN, Bülent (2017) Diyarbakır Yöresi Alevi Ocakları: Tarih, İnanç ve Gelenek, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halk Bilimi Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir.
• AKSÜT, Hamza (2004a), “Hacı Bektaş Veli’nin Sosyal Kökeni”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S 29, s. 209-224.
• ______ (2004b.), “Anadolu Alevîliğinin Oluşum Yerlerinden Birisi Olarak Diyarbakır Yöresi”, T.C. Diyarbakır Valiliği I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri, Ed.: Kenan Ziya Taş, Ahmet Kankal. Diyarbakır, s. 751-761.
• ALİYEVA, Metanet Azizgızı (2004), “Diyarbakır’da Millî Medeniyet Tarihimiz”, T.C. Diyarbakır Valiliği I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri, Ed.: Kenan Ziya Taş, Ahmet Kankal, Diyarbakır, s. 73-79.
• ARTUK, İbrahim (1988), Artuk Beğ, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 36 s.
• AYKAN, Güven (2000), “Hacı Bektaş Kimdir, Soyu Nereye Dayanır”, Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, S 15.
• BİLGİLİ, Ali Sinan (2002), “Azerbaycan Türkmenleri Tarihi”, Türkler, C 7, Ankara, Yeni Türkiye Yayınları.
• BRUINESSEN, M. &BOESCHOTEN, H. (2003), Evliya Çelebi Diyarbekir’de, 1. Baskı, Çev. Tansel Güney, İstanbul, İletişim Yayınları.
• CAFEROĞLU, Ahmet (1954), “Azerbaycan ve Anadolu Ağızlarında Moğolca Unsurlar”, TDAY-Belleten, 1-10.
• ERGİN, Muharrem (1971), Azeri Türkçesi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• ERPOLAT, M. Salih (2004), “16. Yüzyılın Başlarında Diyarbekir Eyaleti’nde Viran Köyler Meselesi”, T.C. Diyarbakır Valiliği I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri, Ed.: Kenan Ziya Taş, Ahmet Kankal. Diyarbakır, s. 591-598.
• ______ (2016), “Osmanlı Arşiv Belgelerinden Türkmen-Alevî Varlığını Tespit Etmenin Zorlukları ve İmkânları (Diyarbekir Vilayeti Örneği XVI. Yüzyıl)”, Alevilik Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, S 13, s. 111-130.
• EZİZOV, Elbrus (1999), Azerbaycan Dilinin Tarihi Dialektologiyası, Bakü, Bakü Üniversitesi Neşriyatı.
• GÜL, Muammer (2004), “İlhanlılar Döneminde Diyarbakır”, T.C. Diyarbakır Valiliği I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri, Ed.: Kenan Ziya Taş, Ahmet Kankal, Diyarbakır, s. 123-196.
• GULİYEV, Ebulfez Amanoğlu (2010), Nahçıvan Ağızları Söz Varlığı, Ankara, Kültür Ajans Yayınları, 96 s.
• GÜLSEVİN, Gürer&Selma (1993), (Kâmûs-ı Türkî’ye Göre) Türkçede Yapım Ekleri ve Kullanılışları I: Fiilden İsim Yapan Ekler, Malatya.
• HALAÇOĞLU, Yusuf (2009), Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar (1454-1650), C 6, Ankara, Türk Tarih Kurumu.
• IRIMBEKKIZI, Cibek (2011), Geçmişten Günümüze Kalmukların Dinî Tarihi ve Halk İnanışları, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• ISLAMOV, M. İ.; AĞAYEV, Ä. G.; BEHBUDOV, S.M.; ÄHMÄDOV, T.M.; MÄMMÄDOV, N. X.; TAĞIYEV, B.M.; XASIYEV, Z.Ä. (1990), Azärbaycan Dilinin Dialektoloji Atlası, Bakı, Elm.
• JOHANSON, Lars (2014), Türkçe Dil İlişkilerinde Yapısal Etkenler, Çev.: Nurettin Demir, 2. Baskı, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARAHAN, Leyla (1999), “Türkiye Türkçesi Ağızlarında ŋ>y Değişmesi”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi. Dr. Himmet Biray Özel Sayısı, s. 99-105.
• KORKMAZ, Zeynep (1994), Bartın ve Yöresi Ağızları, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ______ (2007), Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, 2. Baskı, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• MELİKZADE, Tohid (2004), “Diyarbakır ve Azerbaycan Halkının Ortak Tarihleri: MÖ III. Bin Yıllarda Huri (Mitani), Urartu Proto Türk Devletleri ve XIV. Asırda Ak Koyunlu Türklerine Yeni Bir Bakış”, T.C. Diyarbakır Valiliği I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu Bildirileri, Ed.: Kenan Ziya Taş, Ahmet Kankal, Diyarbakır, s. 95-102.
• MERÇİL, Erdoğan (2010), “Şahne”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C 38, s. 292-293.
• NAYIR, Şeyhmus (2010), Artukluların Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Hayatı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• OCAK, A. Yaşar (2014), Babaîler İsyanı Alevîliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslâmTürk Heterodoksisinin Teşekkülü, İstanbul, Dergâh Yayınları.
• SEVİM, Ali. (1962a), “Artukluların Soyu ve Artuk Bey’in Siyasi Faaliyetleri”, TK Belleten, XXVI/101, 1962 Ocak, s. 121-146.
• ______ (1962b), “Artukoğlu Sökmen’in Siyasi Faaliyetleri”, TTK Belleten, XXVI/103, 1962 Temmuz, s. 501-520.
• SÖKMEN, İsmail (2016), Bismil Türkmen Ağzı, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• SÜMER, Faruk (1953), “Döğerlere Dair”, Türkiyat Mecmuası, C X, s. 139-158.
• ______ (1976), Safevî Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Yayınları, Tarih Dizisi: 2.
• ______ (1999), Tarihleri-Boy Teşkilatı-Destanları-Oğuzlar (Türkmenler), 5. Baskı, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• ŞİRÄLİYEV, M. Ş.; ISLAMOV, M. İ.; AĞAYEV, Ä. Q.; BEHBUDOV, S. M.; ÄHMÄDOV, T. M.; MÄMMÄDOV, N. X.; TAĞIYEV, B. M.; XASIYEV, Z. Ä.; RAMAZANOV, K. T.; HÄSÄNOV, Q. M.; ÄLİYEV, Ä. İ. (2007), Azärbaycan Dilinin Dialektoloji Lüğäti, Bakı, Şärg-Qärb, 566 s.
• TUNA, Osman Nedim (1972), “Osmanlıcada Moğolca Ödünç KelimelerI”, Türkiyat Mecmuası, C 17, s. 209-250.
• ______ (1976), “Osmanlıcada Moğolca Ödünç Kelimeler II”, Türkiyat Mecmuası, C 18, s. 281-314.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (1993), C I-XII, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları.
• WOODS, J. (1991), “Ak-Koyunlu Devletini Meydana Getiren Aşiretler”, Çev.: İlhan Erdem, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, VI, s. 243-265.
• http://www.stat.gov.az/map/, 11/05/2017. s. 18.25.