TRABZON TAVANLI CAMİ HAZİRESİ 19. YÜZYIL KADIN MEZAR TAŞLARI

Yıl 2018, Sayı: 46, 91 - 122, 31.10.2018

Sevinç Eren

Öz

Millî kültürümüzün önemli bir parçasını teşkil eden mezar taşları ve mezarlıklarımız geçmiş ile kurulan bağın nesiller boyu devam eden tanıklarıdır. İnsanın ölümünden sonra onun hatırasını devam ettirmek için dikilen mezar taşları ve mezar yapıları, İslamiyet öncesi Türklerin sahip olduğu, atalar kültünden gelmektedir. İnsanoğlu geçmişten günümüze kendi kültürel birikimi doğrultusunda ölümü her zaman farklı şekillerde yorumlamıştır. Ölen insanlar için mezar yapısı üzerine taş dikmek binlerce yıldır devam eden bir geleneğin ürünüdür. Mezarların topluca bulunduğu açık alanlar şeklinde nitelendirilen mezarlıkların yanı sıra cami veya türbe avlusunda parmaklık ya da duvarlarla çevrili hazirelerde yer alan mezar taşları, ölünün gömüldüğü yerin bilinmesi ve kimliğini göstermek amacıyla dikilmiştir. Mezar taşları yapıldıkları dönemin, çevrenin, inançların, geleneklerin, sanat anlayışının ortak ürünüdür ve tarihî birer belge olarak döneminin sanat anlayışını yansıtır; unvanlar, isimler, meslek grupları, sülale isimleri, ölüm nedenleri gibi çeşitli konular hakkında somut bilgiler vermesi bakımından sosyo-kültürel açıdan da çok yönlü değerlere sahiptir. Osmanlı mezar taşları genel olarak Osmanlı Türkçesiyle yazılmıştır. Ancak erken tarihli mezar taşlarında Arapçanın da kullanıldığı görülmektedir. Çalışmada, sonuç olarak, Trabzon Tavanlı Cami Haziresinde yer alan 19. yüzyıla tarihlenen on dört adet kadın mezar taşı; malzeme, form, teknik, işleniş niteliği, bezeme özellikleri ile kitabe bilgileri bakımından tanıtılmış ve farklı bölgelerdeki Osmanlı mezar taşları karşılaştırılarak bu taşların Türk sanatı içindeki yeri belirlenmeye çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Bezeme, mezar taşı, Trabzon, Tavanlı Cami, kadın mezar taşları

The 19th Century Women’s Gravestones at the Graveyard of Trabzon Tavanlı Mosque

Öz

As important parts of our national culture graves and gravestones are witnesses of relationships of past which goes on for generations. Gravestones and structure of graves, that continue the memory of men after death, comes from ancestor culture which pre-islamic Turks have. From past to present human being have commented death differently related to their own cultural background. That put a gravestone on grave for the dead is the production of a tradition which goes on for thousand years. Apart from graveyard, gravestones, which take place in mosque or shrine and a forbidden area surrounded with fences, were erected to know where inhumation is and show his/her identity. Graveyards are common products which reflect the period, environment, beliefs, traditions and understanding of art. Graveyards, apart from reflecting its own period containing understanding of art as historical sources, give concrete information about other subjects such as labels, names, jobs, family lines and causes of death and have versatile values with its rich contents in the point of sociocultural. The language used in Ottoman graveyards is generally Ottoman Turkish. However that usage of Arabian has been observed on graveyards of early periods. In our study, fourteen women gravestones at the graveyard of Tavanlı Mosque have been described in means of materials, forms, engraving techniques and adorment characteristics. Then it will be studied to determine their artistic characteristics and place in Turkish art by comparing with the other Ottoman gravestones.

Anahtar Kelimeler

Decoration, gravestone, Trabzon, Tavanlı Mosques, women, gravestone.

Kaynakça

• AÇIKGÖZ, Namık (2012), “Mezar Taşı Metinlerinde Ölüm’’, Defin, (Editör: Emine Gürsoy Naskali), İstanbul, 265-283. ALYILMAZ, Cengiz (2012), “Eski Türklerde Mezar Geleneği”, Defin, (Editör Emine Gürsoy Naskali), İstanbul, 179-188.
• ARSEVEN, C. Esad (1983), “Baş Giyimi, Baş Giyeceği”, Sanat Ansiklopedisi, C: I, İstanbul, 182-185.
• AYDOĞDU, Günnur (1997), Amasya Mezar Taşları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi Ankara, Gazi Üniversitesi.
• BERK, Süleyman (2015), Zeytinburnu’nun Tarihi Mezar Taşları Zamanı Aşan Taşlar, İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları.
• BİÇİCİ, H. Kamil (2008), “Safranbolu Yörük Köyü Mezarlığında Bulunan Süslemeli Mezar Taşları”, Sosyal Bilimler Dergisi, S: 20, 297- 324.
• BOYRAZ, Şeref (2003), Türkiye’de Mezar Taşı Sözleri, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ÇAL, Halit-Gazanfer İltar (2011), Giresun İli Osmanlı Mezar Taşları, Ankara: Giresun Valiliği.
• ÇAL, Halit (2007), “Göynük (Bolu) Şehri Türk Mezar Taşları”, Vakıflar Dergisi, S: XXX, Ankara, 295-379.
• ÇAL, Halit-A. Özlem ÇAL (2008a), Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerindeki Mezar Taşları, Ankara: Kastamonu Belediyesi.
• ÇAL, Halit (2008b), “Ah Mine’l-Mevt/Kastamonu Şehrindeki 14.-20. Yüzyıl Mezar ve Mezar Taşları”, Üsküdar’a Kadar Kastamonu, İstanbul, 356-358.
• ÇERKEZ, Murat (2013), “Yozgat Gevheri Ali Efendi Camisi Haziresi Mezar Taşları”, Milli Folklor, S: 97, 178-194.
• ÇORUHLU, Yaşar (1999), “Kurgan ve Çadır” Çadır (Yurt)’dan Kümbet ve Türbeye Geçiş”, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu (18- 20 Aralık 1998), İstanbul, 49-50.
• ELDEM, Edhem (2005), İstanbul’da Ölüm Osmanlı İslam Kültüründe Ölüm ve Ritüelleri, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi.
• ERDEM, Tuba (2009), “Akhisar Ulu Cami ve Pazar Camisi Hazirelerindeki Mezar Taşları”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Gazi Üniversitesi.
• EYİCE, Semavi (1996), “Mezarlık ve Hazireler”, İslam Dünyasında Mezarlıklar ve Defin Gelenekleri, C: I, Ankara, 123-134.
• KAHRAMAN, Ömer (2003), Trabzon’da Türk Devri Mimar Eserleri, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum, Atatürk Üniversitesi.
• KARAMAĞARALI, Beyhan (1999), “Kültür Tarihimiz Bakımından Mezar Taşlarının Önemi ve İkonografisi” Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu (18-20 Aralık 1998), İstanbul, 33-46.
• KARAMÜRSEL, Alım (2002), “Türkler’de Mezar Geleneği”, Türkler, C: III, (Editör: Salim Koca vd.), Ankara, 76-79.
• KARPUZ, Haşim (1996), “Trabzon İl Merkezi ve İlçelerindeki Önemli Tarihi Yapılar”, Trabzon, Ankara, 103-133.
• KOCASAVAŞ, Yıldız (2002), “Eski Türklerde Yas ve Ölü Gömme Adetleri”, Türkler, C: III, (Editör: Salim Koca vd.), Ankara, 67-75.
• KOÇU, R. Ekrem (1967), Türk Giyim Kuşam ve Süsleme Sözlüğü, Ankara: Sümerbank Kültür Yayınları.
• KUT, Günay-Edhem Eldem (2010), Rumelihisarı Şehitlik Dergahı Mezar Taşları, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• LAQUEUER, H. Peter (1997), Hüve’l-Baki, İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• NEFES, Eyüp (2002), Samsun Yöresinde Bulunan Mezar Taşları, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Samsun, On Dokuz Mayıs Üniversitesi.
• ÖLÇAY, Hülya (2004), Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığı 19. Yüzyıl Kadın Mezar Taşları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Gazi Üniversitesi.
• ÖZER, Cebe (1993), Edirne’de Osmanlı Dönemi Natürmort Süslemeli Mezar Taşları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Gazi Üniversitesi.
• SÖZEN, Metin- Uğur TANYELİ (1992), Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul.
• ŞEYBAN, Lütfi (2010, ) “Yalova’nın Altınova İlçesindeki Osmanlı Mezar Taşları ve Kitâbeleri”, Akademik İncelemeler Dergisi, C: 5, S: 2, 172-226.
• ŞEYBAN, Lütfi-Ayşenur ALTUN (2014), “İzmit Maşûkiye Merkez Câmii Hazîresinde Bulunan Osmanlı Mezar Taşları”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, S: 5, Eylül, 309-368.
• TAŞDEMİR, Meral (2003), Kastamonu Şeyh Şaban-ı Veli Camisi ve Türbesi Haziresi’nde Yer Alan Mezar Taşları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara, Gazi Üniversitesi.
• TULUK, Ö. İskender- H. İbrahim DÜZENLİ (2010), “Yitik Mirasın İzinde: Trabzon’da Osmanlı Camisi ve Mescitleri (1461-1583)”, Trabzon Kent Mirası, İstanbul, 55-92.
• TUNÇEL, Gül, “Türklerde Mezar Taşı Geleneğine Kısa Bir Bakış”, Bilge (1996/8), Ankara, 1996, 16-18.
• TUNÇEL, Gül (2002), “Beypazarı Müzesindeki Mezar Taşları”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sanat Tarihi Bölümü, Ortaçağ’da Anadolu, Prof. Dr. Aynur Durukan’a Armağan, Ankara, 441-456.
• TUNÇEL, Gül (2005a), “Ayaş Mezar Taşları”, Sanat Tarihi Dergisi, Yrd. Doç. Dr. Lâle Bulut’a Armağan, S: XIV/1, İzmir, 277-307.
• TUNÇEL, Gül (2005b), “Üsküp İsa Bey Cami Haziresi’ndeki Şahideler”, Erdem, C: 15, S: 3, Ankara, 59-85.
• TUNÇEL, Gül (2005c), “Üsküp Alaca Cami Haziresi’ndeki Şahideler”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, C: 22, S: 1, Ankara, 215- 236.
• ÜLKER, Necmi (1991), “Balıkesir-Şeyh Lütfullah Camisi Haziresi Mezar Kitabeleri (XVIII.-XX. Yüzyıl)”, VIII. Araştırma Sonuçları Toplantısı (28 Mayıs-1 Haziran 1990), Ankara, 457-476.
• YAZAR, Turgay (1999), “Çadır-Bark-Türbe”, Geçmişten Günümüze Mezarlık Kültürü ve İnsan Hayatına Etkileri Sempozyumu (18-20 Aralık 1998), 418-431.
• YER, Kader (2004), Trabzon Sülüklü Şehir Mezarlığı’ndaki 18. Yüzyıl Mezar Taşları, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Gazi Üniversitesi.
• YÜKSEL, Murat (2006), Akçaabat’ta Türk-İslam Eserleri ve Kitabeler, Akçaabat.
• YÜKSEL, Murat (2000), Trabzon’da Türk İslam Eserleri ve Kitabeleri, C: I-II, Trabzon: Trabzon Belediyesi Kültür Yayınları.