Metonymic Clothing Names in Old and Middle Turkish Texts

Yıl 2019, Sayı: 48, 245 - 268, 18.10.2019

Salih Köse

https://doi.org/10.24155/tdk.2019.119

Öz

There are two main ways to name objects, concepts, events or states.
The first of these is to use borrowing words and the other is to use the
words existing in language. The words existing in language can be a name
for any entity by derivation, combination or semantic change. When it
comes to semantic change, the concepts metonymy and metaphor appear.
In Turkish linguistics tradition is metonymy which is defined as “without
use of a concept to describe a concept that is related to another through”
usually known as ad aktarması, adaktarımı, düzdeğişmece or mecâz-ı
mürsel. There is a considerable amount of metonymic nomenclature in
the vocabulary of the Turkish language. The use of word boyun, a Turkish
organ name, in the meaning of “dress collar” or the word Beştepe, a
Turkish place name, in the meaning of “presidential authority” are the first
examples to mind. In this context, the significant amount of metonymic
nomenclature is also seen in clothing names. When clothing names
used in different periods of the Turkish language are studied in terms of
lexical-semantic, a significant part of them seem to be influenced by the
phenomenon of metonymy. The subject of this article is the metonymic
clothing names in Old and Middle Turkish periods. Within the scope of
our work twenty four texts of the Old and Middle Turkish periods written
in different typeslike literary, didactic, dictionary etc. have been searched.
As a result of research, it was found that metonymy has been effective in
clothing names.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish, Middle Turkish, clothing names, metonymy, name transfer

ESKİ VE ORTA TÜRKÇE METİNLERİNDE AD AKTARMASINA DAYALI KIYAFET ADLARI

Öz

Nesneleri, kavramları, olayları ya da durumları adlandırmanın temelde iki yolu vardır. Bunlardan birincisi alıntı sözcükler kullanmak, diğeri
ise dilde var olan sözcükleri kullanmaktır. Dilde var olan sözcükler; türetme, birleştirme ya da o sözcüklere yeni anlamlar yükleme yollarıyla
herhangi bir varlığa ad olabilir. Sözcüklere yeni anlamlar yükleme söz
konusu olduğunda ad aktarması ve deyim aktarması kavramları karşımıza çıkmaktadır. Türkiye dilcilik geleneğinde adaktarımı, düzdeğişmece,
mecaz-ı mürsel, mürsel mecaz ya da metonimi terimleri ile karşılanan ad
aktarması, “anlatılmak istenen kavram kullanılmadan, ilgili olduğu başka bir kavram aracılığıyla anlatılması” şeklinde tanımlanmaktadır. Türk
dilinin söz varlığında aktarmaya dayalı hatırı sayılır miktarda adlandırma
görülmektedir. Türkiye Türkçesinde bir organ adı olan boyun sözcüğünün
“elbise yakası” anlamında kullanılması, Beştepe yer adının “Cumhurbaşkanlığı makamı” anlamında kullanılması akla gelen ilk örneklerdendir.
Bu kapsamda kıyafet adlarında da önemli miktarda ad aktarması olayı görülmektedir. Türk dilinin değişik dönemlerinde kullanılan kıyafet adları
leksik-semantik açıdan değerlendirildiğinde, bunların önemli bir kısmında ad aktarmasının etkili olduğu görülmektedir. Makalemizin konusunu,
Eski ve Orta Türkçe dönemi metinlerindeki ad aktarmasına dayalı kıyafet
adları oluşturmaktadır. Çalışmamız kapsamında Eski ve Orta Türkçe dönemlerine ait, içlerinde edebî ve öğretici nitelikte yazılmış metinlerle sözlükler bulunan yirmi dört metin taranmış; tarama sonucunda 41 kıyafet adında ad aktarması olayının etkili olduğu; aktarmanın gerçekleşmesinde
kumaş-kıyafet, malzeme-ürün, nitelik-nesne, eylem-nesne, işlev-nesne ve
parça-bütün ilgilerinin etkili olduğu sonuçlarına ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Orta Türkçe, kıyafet adları, metonimi, ad aktarması

Kaynakça

• Ali, Kıssa-yı Yȗsuf, haz. Ali Cin (2011). Türk Edebiyatının İlk Yusuf u Züleyha Hikayesi Ali’nin Kıssa-yı Yȗsuf’u. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bahşayiş bin Çalıça, Bahşayiş Lugati, haz. Fikret Turan (2001). Eski Oğuzca Satırarası Tematik Sözlük Bahşayiş Lugati, Dilbilim İcelemesi-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım. İstanbul: Bay Yayınları.
• Berke Fakih, İrşādü’l-Mülûk ve’s-Selātin, haz. Recep Toparlı (1992). İrşādü’l-Mülûk ve’s-Selātin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cemālî, Kitāb-ı Cemālî, haz. Meva Bilir (2008). Kitāb-ı Cemālî (Gramer-Metin-Dizin). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Cem Sultan, Divan, haz. İ. Halil Ersoylu (1989). Cem Sultan’ın Türkçe Divan’ı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Cemaleddin İbni-Mühennā, İbni-Mühennā Lugati, haz. Abtullah Battal (1997). İbniMühennā Lugati (3. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Codex Cumanicus, haz. M. Argunşah ve G. Güner (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit Yayınları. Dede Korkut Kitabı, haz. Muharrem Ergin (2009). Dede Korkut Kitabı 2, İndeks-Gramer (4. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ebȗ Hayyān, Kitābü’l-İdrāk li-lisāni’l-Etrāk, haz. Ahmet Caferoğlu (1931). Abȗ Hayyān, Kitāb al-İdrāk li-lisān al-Atrāk, Evkaf Matbaası, İstanbul 1931.
• Ed-Dürretü’l-Mûdiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye, haz. Recep Toparlı (2003). Ed-Dürretü’lMûdiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. Edib Ahmed B. Mahmud Yüknekî, Atabetü’l-Hakâyık, haz. Reşid Rahmeti Arat (2006).
• Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki Atabetü’l-Hakayık (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lügat-it-Türkiyye. (çev. Besim Atalay). (1945). Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lügat-it-Türkiyye. İstanbul.
• Hoca Mesud, Süheyl ü Nev-bahār, haz. Ali Cin (2012). Süheyl ü Nevbahār (Kenzü’lBedāyî) İnceleme-Metin-Dizin. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ḫvarîzmî, Mukaddimetü’l-Edeb, haz. Nuri Yüce (2014). Ebu’l-Ḳāsım Cārullāh Maḥmûd Bin ‘Omar Bin Muḥammed Bin Aḥmed Ez-Zamaḫşarî El-Ḫvarîzmî – Mukaddimetü’lEdeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş-Dil Özellikleri-Metinİndeks (3. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İslâm, Mu’înü’l-Mürîd, haz. Recep Toparlı ve Mustafa Argunşah (2014). İslam Mu’înü’lMürîd: İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lugat’it Türk. (çev. Besim Atalay). (2013). Kaşgarlı MahmudDivanü Lugati’t Türk (I. cilt: çeviri; 2. Cilt: dizin) (6. bs.). Ankara.
• Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t Türk, haz. Ahmet B. Ercilasun ve Ziyat Akkoyunlu (2015). Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin) (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kitābu fi’l-Fıḳh bi Lisanı’t-Türkî, haz. Mehmet Emin Ağar (1998). Kitābu fi’l-Fıḳh bi Lisanı’t-Türkî (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mahmud bin Ali, Nehcü’l-Ferâdîs, haz. Aysu Ata (1998). Nehcü’l-Ferâdîs III Dizin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mahmûd bin Kādî-i Manyās, Gülistan Tercümesi, haz. Mustafa Özkan (1993). Mahmûd b. Kādî-i Manyās Gülistan Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Maitrisimit, haz. Şinasi Tekin (1976). Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma, Uygurca İptidaî Bir Dram, (Burkancılığın Vaibhāṣika Tarikatine Ait Bir Eserin Uygurcası). Ankara: AÜ Yayınları.
• Nāṣırü’d-Din Bin Burhānü’d-Din Rabġûzî, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā, haz. Aysu Ata (1997). Nāṣırü’d-Din Bin Burhānü’d-Din Rabġûzî, Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları), I, Giriş-Metin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Seyf-i Sarâyî,Gülistan Tercümesi, haz.Ali FehmiKaramanlıoğlu (1978).Gülistan Tercümesi (Kitāb Gülistan bi‟t-Türkî). İstanbul: Devlet Kitapları, Millî Eğitim Basımevi.
• Sıhāhu’l-Acem, haz. Harun Altun (2015). İlk Farsça-Türkçe Sözlüklerden Sıhāhu’l-Acem: Karşılaştırmalı İnceleme ve Kelime Dizini. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
• İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.
• Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Akgül, A. (2008). “Bir Mit Olarak Şarabın İcadı ve Anlamı”. Milli Folklor, 80, 13-20.
• Aksan, D. (1987). Anlambilimi ve Türk Anlambilimi, 3. Basım.Ankara:Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Aksan, D. (1999). Anlambilim–Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi.
• Asåmiddinåva, M. (1981). Kiyim-Keçäk Nåmläri. Tåşkent: Üzbekistån SSR Fän Näşriyåti.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, M. (2014). Dilbilim El Kitabı. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Bayraktar, N. (2017). Dil Bilimi. 5. Baskı. Ankara: Nobel Yayınevi.
• Erdem, M. (2014). “Mağrupi’nin Şiirlerinde Metonimi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 1, 1, 55-63.
• von Gabain, A. (2007). Eski Türkçenin Grameri. (çev. Mehmet Akalın). 5. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Günay, D. (2007). Sözcükbilime Giriş. İstanbul: Multilingual.
• Hengirmen, M. (2009). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Ankara: Engin Yayınevi. Kerimoğlu, C. (2014). Genel Dilbilime Giriş. Ankara: Pegem Akademi.
• Koç, O. (2015). “Mehmet Âkif’in Şiir Dili: Safahat’ta Metafor ve Metonim Kullanımları”. Türk Dili, CIX, 767-768, 382-394.
• Nerlich, B. (2006). “Metonymy”. Encyclopedia of Language & Linguistics, Second Edition, Volume Eight, Ed. Keith Brown. Amsterdam, Boston, Heidelberg, London, New York, Oxford, Paris, San Diego, San Francisco, Singapore, Sydney, Tokyo: Elsevier, 108- 112. Ölmez, M. (1992). “Uygurca üçük ‘kürk’”. Türk Dilleri Araştırmaları, 47-52. Saussure, F. de (1998). Genel Dilbilim Dersleri. 3. bs., (çev. Berke Vardar). İstanbul: Multilingual.
• Taylor, J. R. (1995). Linguistic Categorization-Prototypes in Linguistic Theory, Second Edition. Oxford: Clarendon Press.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. 2. Baskı. İstanbul: TDAD.
• Tufar, N. (2007). “Türk Dilinde Meronimi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3, C. 4, 74-79.
• Tufar, N. (2010). Türk Dilinde Meronimi: Organ Adları. Yayımlanmamış Doktora Tezi.
• Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı.
• Üçok, N. (2004). Genel Dilbilim (Lengüistik). İstanbul: Multilingual.
• Begmetov vd. (2006-2008). Üzbek Tilining İzohli Luġati (5 Cilt). Toşkent: Özbekistan Milliy Ensiklopediyası Davlat İlmiy Neşriyatı.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara.
• Ganiyev, F. vd. (1997). Tatarca-Türkçe Sözlük. Kazan-Moskova: İnsan Yayınevi.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü: (Tarihî – Yaşayan Türk Lehçeleri, Anadolu Ağızları ve Altay Dilleri ile Karşılaştırmalı / Etimolojik Sözlük Denemesi), (II Cilt). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hazar, M. ve Tarhan, O. (2013). Türk Anlam Bilimi Terimleri Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Januzaqov, T. (2008). Qazak Tilinin Tüsindirme Sözdigi. Almatı: Dayk-Press.
• Qazaqstan Pespuvbliyqası Mädeniyet Ministrligi Til Qomiyteti (2011). Qazaq Ädebi Tiliniŋ Sözdigi, (15 Cilt), (Ed. A. Isqaqov ve U. Nurgeldi). Almatı.
• Koçu, R. E. (1969). Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. İstanbul: Sümerbank Kültür.
• Lessing, F. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük (2 Cilt). (çev. Günay Karaağaç). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Hamzayeva M. Ya. vd. (1962). Slovar Turkmenskogo Yazıka. Aşhabad: İzdatelstvo, Akademii Nauk Turkmenskoy SSR.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalai-Ugrilainen Seura.
• Steingass, F. (1998). A Comprehensive Persian-English Dictionary, Including the Arabic Words and Phrases To Be Met With in Persian Literature. (First Edition 1892-New Reprint 1998). Lebanon: Librairie du Liban Publishers.
• Tatarstan Respublikası Fenner Akadimiyası G. İbrahimov İsimindëgi Til, Ëdëbiyat Hëm Sëngat İnstitutı (2005). Tatar Tiliniñ Añlatmalı Süzligi. (Baş Red. F. Ganiyev). Kazan: Matbugat Yortı Nëşriyatı.
• TDK (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK (1963-1982). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (I-XII Cilt). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tietze, A. (2002). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı-Sprachgeschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen. (I. Cilt A-E) (I. Baskı). İstanbulWien: Simurg Kitapçılık-Österreichische Akademie der Wissenschaften.
• Tietze, A. (2009). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı-Sprachgeschichtliches und etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen. (II. Cilt: Zweiter Band F-J). Wien: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
• Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. (2. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üşenmez, E. (2010). Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Vasmer, M. (1987). Etimologiçeskiy Slovar’ Russkogo Yazıka (I-IV). Moskva: Progpes.
• Yunusoğlu, M. K. (2012). Uygurca-Çince İdikut Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.