Kül Tigin Yazıtının Güneydoğu Yüzünde Geçen “Tuygun” Sözcüğü Üzerine

Yıl 2020, Sayı: 49, 35 - 66, 16.03.2020

âdem Aydemir

https://doi.org/10.24155/tdk.2020.127

Öz

Göktürk Yazıtları’nın Vilhelm Thomsen ve Wilhelm Radloff ile
başlayan okuma ve anlamlandırma çalışmaları günümüze kadar devam
etmiş, yerli ve yabancı Türkologlar tarafından müstakil metin neşirleri
yapılmış, çeşitli okuma ve anlamlandırma denemeleri gerçekleştirilmiştir. Bununla beraber yazıtların Türkiye Türkçesine aktarılması konusunda
hâlâ sorunlar bulunmaktadır.
Bu makalemizde Kül Tigin Yazıtı’nın güneydoğu yüzünde geçen
‘ıg(a)r ogl(a)n(ı)ñ(ı)zda : t(u)ygun(u)ñ(ı)zda : y(e)gdi : ig(i)dür : (e)rt(i)
g(i)z’ cümlesindeki ‘tuygun’ sözcüğünün cümle içinde yüklendiği anlam
üzerinde durulacaktır. Nitekim Kül Tigin Yazıtı’nın güneydoğu yüzünde
yer alan ‘t(u)ygun(u)ñ(ı)zda’ sözcüğü, alanın uzmanları tarafından farklı
okunan, farklı anlamlandırılan sözcüklerdendir. Sözcük, ‘taygun, toygun,
ataygun, atıygun’ gibi farklı şekillerde okunmuş, ‘yüksek bir unvan; taylar,
gençler, çocuklar, oğullar, erkek torunlar’ gibi anlamlar yüklenmiştir.
Hâlbuki metnin bağlamına göre burada bulunması gereken sözcük, Eski
Türkçe ‘tuygun’; ‘kartal <=> ruh/ can’ sözcüğü olmalıdır.
Bu makalemizde hususiyle Kül Tigin Yazıtı’nın güneydoğu yüzünde
geçen ‘t(u)ygun(u)ñ(ı)zda’ sözcüğü, üzerinde durulmuştur. Öncelikle bu
sözcükle ilgili okuma ve anlam denemelerine temas edilecek, ardından
Türkçenin tarihî ve çağdaş metinlerinden hareketle görüşlerimiz ortaya
konulacaktır. Çalışmayla elde edilen tespitler, değerlendirme ve sonuç
bölümünde maddeler hâlinde verilecektir. Sonuç olarak makalede, Kül
Tigin Yazıtı’nın güneydoğu yüzünde geçen; “ıg(a)r ogl(a)n(ı)ñ(ı)zda :
t(u)ygun(u)ñ(ı)zda : y(e)gdi : ig(i)dür : (e)rt(i)g(i)z” cümlesi üzerindeki
mevcut teklifler eleştirel bir gözle tekrar değerlendirilecek ve hususiyle
cümlenin anlamı hakkında yeni bir öneri getirilecektir.

Anahtar Kelimeler

: Kül Tigin Yazıtı, okuma ve anlam önerileri, tuygun sözcüğü

On the Word of “Tuygun” in Southeastern Side of the Kul Tigin Inscription

Öz

The studies on reading and meaning that started with Vilhelm
Thomsen and Wilhelm Radloff have been continuing to these days, selfcontained text publications on the Göktürk inscriptions have been done
by domestic and foreign Turcologists, various reading or meaning trials
have been done. Especially, the meaning studies have a crucial importance
from the point of revealing the richness of language’s meaning. Here,
there are still problems with Turkic Turkish translating the inscriptions.
In this article it is going to be analyzed the meaning of the word
‘tuygun’ that was used in the sentence ‘ıg(a)r ogl(a)n(ı)ñ(ı)zda : t(u)
ygun(u)ñ(ı)zda : y(e)gdi : ig(i)dür : (e)rt(i)g(i)z’ situated on the southeast
front of Kül Tigin inscription. Thus, the word ‘t(u)ygun(u)ñ(ı)zda’ written
on the southeastern side of the Kül Tigin inscription is one of the words
that is read and interpreted differently by scholars who are experts in the
field. The word is read in such forms as ‘taygun, toygun, ataygun’ and
such meanings as ‘a high title; foals, youths, children, sons, grandson’
attributed to the word. However, within the context the most appropriate
word should be Old Turkic ‘tuygun’; which means ‘eagle <=> soul/
essence’
In this article especially, argue on the word of ‘t(u)ygun(u)ñ(ı)zda’
in the southeastern side of Kül Tigin inscription. Firstly we touch on the
reading and meaning essays of this word. Then we start out to explain
our opinion from the historical and modern texts of Turkic dialects. In the
evaluation and conclusion section; the determinations revealed through
the study will be presented as articled. As a result this article, will reevaluate the exist suggestions from a critical point of view and will dare
to make especially new a suggestion about the meaning of the sentence of
“ıg(a)r ogl(a)n(ı)ñ(ı)zda : t(u)ygun(u)ñ(ı)zda : y(e)gdi : ig(i)dür : (e)rt(i)
g(i)z” in the southeastern side of Kül Tigin inscription.

Anahtar Kelimeler

Kül Tigin inscription, reading and meaning suggestions, tuygun word

Kaynakça

• AL: Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü, (1970). (Haz. Besim Atalay). Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Arat, R. R. (1987). Gazi Zahirüddin Muhammed Babur, Vekayi, Babur’un Hatıratı. C II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (1997). “Orhun Yazıtlarında Hendiadyoinler”. Türk Dili Dergisi, 544, 417-421. Aydın, E. (2015). Orhon Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
• Bardhold, V. V. (2006). Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, (Haz. İsmail Aka-Kâzım Yaşar Kopraman). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Baykuzu, T. D. (2006). “Çin Topraklarındaki Bazı Türk Soylularının Kurganları (VII.-VIII. Yüzyıl)”. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi, 21 (1), 1-18. Baykuzu, T. D. (2014). “T’ang Hanedanlığının Büyük Türk Generali Pu-Ku Huai-En”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 54 (1), 377-400.
• Bazin, L. (1950). “Recherches sur les parlers T’o-pa”. T’oung Pao, Second Series, 39 (4-5), 228-329.
• Beckwith, C. I. (2011). İpek Yolu İmparatorlukları: Bronz Çağı’ndan Günümüze Orta Asya Tarihi, (Çev. Kürşat Yıldırım). Ankara: ODTÜ Tarih Araştırma Dizisi.
• Clauson, S. G. (1960). “Turk, Mongol, Tungus”. Asia Major a British Journal of Eastern Studies, 8 (1), 105-123.
• EDPT: Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford University Press.
• Czeglédy, K. (1951). “Yiltavar Unvanı, Volga Bulgarları ile İslâvların X. Asırdaki Münasebeti Meselesine Dâir”. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, 9, 179-187.
• Çandarlıoğlu, G. (1977). “Uygurların Çinlilere Yaptıkları Yardımlar ve Bunların İçyüzü”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 31, 37-46.
• Çeşmeli, İ. (2015). “Kök Türklerde İkonografik Açıdan Kuş Figürleri”. İstanbul Üniversitesi Art Sanat Dergisi, 4, 67-80.
• Çoruhlu, Y. (1995). Türk Resim Sanatında Hayvan Sembolizmi. İstanbul: Seyran Yayınevi.
• Çoruhlu, Y. (2011). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Dalkıran, A. (2008). “İslamiyet Öncesi Türk Sanatı’nda Şamanizm’in Etkisi”. Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 25, 371-390.
• Donuk, A. (1988). Eski Türk Devletlerinde İdari- Askeri Unvan ve Terimler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmalara Vakfı Yayınları.
• Dor, R. (2014). “Une Pomme Turke Dans Un Jardin Tibétain?”. Revue d’Etudes Tibétaines, 30, 31-46.
• Duman, M. (1997). “Oğlan’ Kelimesi ve ‘Gençlik’ Kavramı Üzerine”. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, 20, 113-130.
• Durmuş, İ. (2001). “Köl Tigin Külliyesi Kalıntıları ve Türk Kültür Çevresindeki Yeri”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı / Belleten, 183-190.
• Durmuş, İ. (2007). “Arkeolojik Kalıntı, Buluntu ve Yazılı Belgelere Göre Köl Tigin-Bilge Kağan Anıtlıkları ve Bu Anıtlıklardaki Türk Kültür Unsurları”. Gazi Üniversitesi Gazi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1, 35-58.
• Durmuş, İ. (2012). “Bilge Kağan-Köl Tigin Anıtlıklarının Kalıntı-Buluntuları ve Türk Kültür Tarihi Açısından Değerlendirilmesi”. 38. ICANAS, Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi Bildirileri Kitabı, (Tarih ve Medeniyetler Tarihi), III, 1191-1215. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• Durmuş, O. (2016). “Köken Bilgisi Araştırmalarında Sözcüksel Benzerlikler Nasıl Değerlendirilmelidir? (Türkiye Türkçesi ve Çuvaşça Örneğinde)”. Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 6 (11), 17-35.
• Eberhard, W. (1942). “Çin Kaynaklarına Göre Orta ve Garbı Asya Halklarının Medeniyeti”. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, 7, 125-191.
• Eberhard, W. (1945). “Bir Kaç Eski Türk Unvanı Hakkında”. Türk Tarih Kurumu Belleten, 9 (35), 319-340.
• Eberhard, W. (1995). Çin Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Eberhard, W. (1996). Çin’in Şimal Komşuları, (Çev. Nimet Uluğtuğ). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ebûlgazi Bahadır Han. (1982). Şecere-i Terakime (Türkmenlerin Soy Kütüğü). (Haz. Zeki Velidî Togan), İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşlar. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Ekrem, E. (2007). “Gök Türk Hsieh-li Kağan’ın (618-630) Oğlu A-shih-na P’o-luo-men’in Mezar Kitabesi Üzerine”. Ankara Üniversitesi Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4 (4), 7-20.
• TDES: Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Yayınları.
• Ergin, M. (2005). Orhun Türk Abideleri. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Erkoç, H. İ. (2006). “Askeri Tarih Açısından Köl Tigin”. Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, 26 (1), 203-226.
• Esin, E. (1978). İslâmiyet’ten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslâm’a Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Esin, E. (2004). Orta Asya’dan Osmanlıya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Gumilёv, L. N. (2004). Eski Türkler, (Çev. Ahsen Batur). İstanbul: Selenge Yayınları.
• KBS: Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güzel, F. (2017). “Köl Tigin Yazıtının Güneydoğu Yüzündeki ‘Taygun’ Kelimesi Hakkında”. Zeitschrift für die Welt der Türken, 9 (3), 137-144.
• Hamilton, J. (1998). “L’origine Des Turcs”. Turcica, 30, 255-261.
• İnayet, A. (2006). “Doğrudan ve Dolaylı Olarak Çinceye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine”. Ege Üniversitesi Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 6 (1), 81-99.
• İnayet, A. (2008). “Hanyu Wailaici Cidian’a (HWC) Göre Çinceye Geçen Türkçe Kelimeler Üzerine”. Turkish Studies, 3 (1), 278-295.
• Kafesoğlu, İ. (2005). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Kapusuzoğlu, G. (2015). “Çin Kaynaklarına Göre Türk Kültür Çevresinde Evlenme ve Cenaze Gelenekleri”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 34 (58), 507-522.
• DLT: Kâşgarlı Mahmud. (2006). Divanü Lûgat-İt-Türk, (Haz. Besim Atalay). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaya, C. (1998). “Köl Tigin Yazıtının Güneydoğu Yüzünde Taygun mu Yoksa Ataygun mu Okunmalı?”. İlmî Araştırmalar Dergisi, 6, 171-179.
• Kaya, F. (2013). “Kül Tigin Abidesi’nin Güneydoğu Yüzünde Geçen ‘ıġar oġlanıЩızda tayġunuЩuzda yigdi igidür ertigiz’ İfadesindeki ‘igid-’ Fiili Üzerine”. Turkish Studies, 8 (4), 951-956.
• Kırilen, G. (2017). Tu-yu-hunlar ve Tabgaçlar. İstanbul: Gece Kitaplığı.
• Li, W. S. (1981). “A Textual Research On The Geography Of Tuyuhun - The Second Investigation On Tuyuhun History”. Qinghai Social Sci, 2, 94-98.
• Ligeti, L. (1951). “Çin Yazısiyle Yazılmış Barbar Glossaları Meselesi”, (Çev. Hasan Eren). Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, 9 (3), 301-328.
• Minorsky, V. (1942). Sharaf al-Zamân Tāhir al-Marvazî on China, the Turhs and lndia. Londra: The Royal Asssiatic Society.
• Molè, G. (1970). The T’u-yü-hun from the Northern Wei to the Time of the Five Dynasties. Rome: Istituto Italiano per il Medio ed Estremo Oriente.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1979). Türk Kültürünün Gelişme Çağları. Ankara: Kömen Yayınları.
• Ögel, B. (1998). Türk Mitolojisi I, (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (2013). Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Ankara: Bilgesu Yayınları.
• Sertkaya, O. F. (2008). “Çince Tay ‘Büyük’ Kelimesi İle Yapılan Damla, Dayı, Teyze ve Dede Kelimeleri Üzerine”. Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, 680, 150-159.
• Pelliot, P. (1921). “Note sur les Tou-yu-houen et les Sou-p’i”. T’oung Pao, Second Series, 20 (5), 323-331.
• Pelliot, P. (1929). “Neuf Notes Sur Des Questions d’Asie Centrale”. T’oung Pao, Second Series, 26(4-5), 201-266.
• Poppe, N. (2008a). “Altay Dillerinde Çokluk Ekleri”, (Çev. Caner Kerimoğlu). Dil Araştırmaları Dergisi, 2, 93-110.
• Poppe, N. (2008b). “Altay Dillerinde Çokluk Ekleri”, (Çev. Caner Kerimoğlu). Dil Araştırmaları Dergisi, 3, 127-143. (Mükerrer).
• Pritsak, O. (1968). “Two Movements: Two migratory Movements in the Eurasian Steppes in the 9th-11th Centuries”. Proceedings of the XXVIth congress of orientalists II, Delhi. Radloff, V. V. (1895). Atlas der Alterthümer der Mongolei, Dritte Lieferung. St. Petersburg: Buchdruckerei der Akademie der Wissenschaften.
• Ross, E. D. (1994). Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü, (Çev. Emine Gürsoy-Naskali). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Shiratori, K. (1945). “Kaghan Unvanının Menşei”, (Çev. İbrahim Gökbakar). Türk Tarih Kurumu Belleten, 9 (36), 497-504.
• Sümer, F. (1999). Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları. C I. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ÇL: Şeyh Süleyman Efendi. (1298). Lûġat-i Çağatay ve Türki-i Osmanî. Tıpkıbasım, İstanbul.
• Taşağıl, A. (1995). Göktürkler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Taşağıl, A. (1999). Göktürkler II. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Taşağıl, A. (2004). Göktürkler III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1982). “Kuzey Moğolistan’da Yeni Bir Uygur Anıtı: Taryat (Terhin) Kitabesi”. Türk Tarih Kurumu Belleten, 46 (184), 795-838.
• Tezcan, S. (2009). “Yazıtlarda Yeni Okuyuş ve Anlamlandırma Önerileri”. I. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni Bildirileri Kitabı, 273-280, Afyonkarahisar: Kocatepe Üniversitesi Yayınları.
• Thomsen, V. (1896). Inscriptions de l’Orkhon Dechiffrees. (Memories de la Societe FinnoOugrienne), V, Helsingfors: Impr. de la Société de littérature Finnoise. Tishin, V. (2014). “On the Term dáguān of Chinese Sources on the Early Turkic History (in View of the One Hypothesis of İbrahim Kafesoğlu)”. Dil Araştırmaları Dergisi, 15, 39-51.
• Türkeş G. U. (2012). Türklerin Tarihi, -Geçmişten Geleceğe-. Ankara: Akçağ Yayınları. von Gabain, A. (2007). Eski Türkçenin Grameri, (Çev. M. Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yavuzarslan, P. (2012). “Anadolu’da Öksüz Yavru Hayvan Besleme ve ‘ekti ~ ehdi’ Sözcüğü”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19 (1), 141-158.
• Yıldırım, K. (2015). “Türk Menşeli Çin Âileleri-II”. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, C 25, 359-371.
• Yudahin, K. K. (1998). Kırgız Sözlüğü, (Çev. Abdullah Taymas). C II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KB: Yusuf Has Hacib. (2006). Kutadgu Bilig, (Haz. Reşid Rahmeti Arat). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Zhang, C & Zhang, Q. B. (2016). “Is There a Link Between the Rise and Fall of the Tuyuhun Tribe (Northwestern China) and Climatic Variations in the 4th-7th Centuries AD?”. Journal of Arid Environments, 125, 145-150.
• Zhou, W. (1985). The Tuyuhun History. China: Yinchuan Ningxia People’s Press.
• Zhou, W. (1988). An Introduction to Tuyuhun History. China: Xining Qinghai People’s Press.