Karahanlı Dönemi Eserlerinde Esmȃ-i Hüsnȃnın Türkçe Karşılıkları

Yıl 2020, Sayı: 50, 23 - 46, 19.10.2020

Ahat Üstüner İsmail Erdoğan Sunay Deniz

https://doi.org/10.24155/tdk.2020.139

Öz

Türkler çoğunlukla 11. yüzyılda İslamiyeti benimsemişlerdir. İlk
Müslüman Türk devleti bu dönemde hâkim olan Karahanlı Türk devletidir.
Karahanlılar döneminde yazılmış eserler İslami Türk edebiyatının
ilk eserleri sayılır. Satır arası Kur’an Tercümesi (Rylands nüshası),
Dîvȃnu Lugȃti’t-Türk, Kutadgu Bilig ve Atebetü’l-Hakȃyık adlı eserler
Karahanlı Türkçesiyle yazılmış ve günümüze kadar gelmiş olan eserlerin
başlıcalarıdır. Bu eserlerde İslamiyete ait terimler için genellikle Türkçe
karşılıklar türetilmiştir. Daha önce Uygurlar döneminde bir gelenek
hâlini alan başka dinlere ait kavram isimlerini ve terimleri Türkçeleştirme
uygulamasının İslamiyetin kabul edildiği Karahanlılar döneminde de
devam ettiği görülür. İslamiyeti yeni benimseyen bir toplumda, bu yeni
inancı anlatmak, yaymak ve benimsetmek için onların bildiği bir dili
kullanmanın gerekli olduğu anlayışıyla bu eserler kaleme alınmıştır. Bu
dönemde türetilen terimlerin pek çoğu sonraki dönemlerde unutulmuş,
bunların yerine Arapça terimler kullanılmıştır.
Diğer dinȋ terimlerde olduğu gibi Tanrı’nın esmȃ-i hüsnȃ adı verilen güzel ad
ve sıfatları da Karahanlı dönemi eserlerinde Türkçe ile
karşılanmıştır. Karahanlılar döneminde türetilen bu adlar daha sonraki
dönemlerde Türkçe ile yazılmış bir kısım eserlerde de kullanılmış,
eserlerin bir kısmında da bu adlar başka Türkçe sözcüklerle karşılanmıştır.
Bu çalışmada esmȃ-i hüsnâ kavramı kısaca tanıtılmış ve Karahanlı
Türkçesi ile yazılmış eserlerde kullanılan esmâ-i hüsnânın Türkçe
karşılıkları tespit edilmiştir. Taranan eserlerde, Tanrı’nın adı veya sıfatı
olarak kullanılan sözcüklerin yer aldığı cümleler verilerek anlamları ve
kullanım şekilleri örneklendirilmiştir. Sonuçta esmâ-i hüsnânın büyük
bir kısmının Karahanlı Türkçesi ile yazılmış eserlerde çeşitli yollarla
türetilen Türkçe sözcüklerle karşılandığı belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Türkçesi, dinî terimler, esmâ-i hüsnânın Türkçe karşılıkları, Kur’an Tercümesi (Rylands nüshası), Kutadgu Bilig, Dîvȃnu Lugȃti’t-Türk, Atebetü’l-Hakȃyık

Turkish Equivalents of ʾAsmāʾ al-Ḥusnā in the Kara-Khanid Period

Öz

Turks mostly adopted Islam in the 11th century. The first Muslim
Turkish state was the Kara-Khanid Khanate that dominated this period.
The works written during the Kara-Khanid period are considered as the
first works of Islamic Turkish literature. Interlinear Qur’anic Translation
of the Qur’an (Rylands copy), Dīwān lughat at-Turk, Ḳutadġu Bilig
and Atebetu’l-Haḳāyiḳ are the main works written in Kara-Khanid
Turkish having reached today. In these works, Turkish equivalents are
generally lexicalised for the Islamic terms. It is seen that the practice of
Turkicization of the concept names and terms belonging to other religions
which had previously become a tradition in the Uighurs period continued
in the period when Islam was accepted. In a society that has recently
adopted Islam, these works have been written with the understanding that
it is necessary to use a language they know in order to express, spread and
adopt this new belief. Many of the Turkish terms lexicalised in this period
were abandoned in later periods, and Arabic ones were used instead.
Like other terms relating to religion, the beautiful names and
adjectives of Allah, i.e. ʾasmāʾ al-ḥusnā, were generally met with Turkish
ones in the works of Karahanli period. These names, lexicalized during
the Karahanli period, were also used in some works written in Turkish
in the later periods. In some of the Turkish works, it is seen that these
names are met with other Turkish words. In this study, the concept of
ʾasmāʾ al-ḥusnā and the studies related to ʾasmāʾ al-ḥusnā in Turkish are
briefly introduced and the Turkish equivalents of Esma-hüsna, used in the
works written in Karahanli Turkish were depicted. In the reviewed works,
sentences containing the words used as the name or title of Allah are
given and their meanings and usage patterns are exemplified. As a result,
it is seen that a large part of ʾasmāʾ al-ḥusnā was met with Turkish words
derived in various ways in the works written in Kara-Khanid Turkish.

Anahtar Kelimeler

Kara-Khanid Turkish, religious terms, Turkish equivalents of ʾasmāʾ al-ḥusnā, Translation of the Qur’an (Rylands copy), Ḳutadġu Bilig

Kaynakça

• Ağca, F. (2015). “Eski Türkçe kök teŋri ve kök kalık ikilemeleri üzerine”. Türkbilig 30, 201-221.
• Aksan, D. (1996). Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi.
• Arat, R. R. (1951). Atebetü’l-Hakayık. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2007a). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (2007b). Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgati’t-Türk Tercümesi C. I-IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bilgin, A. A. (2019). “Kutadgu Bilig’deki Tevhid Bağlamında Tanrı Tasavvuru”. Kutadgu Bilig ve Türk-İslam Kimliği. İstanbul Ticaret Odası Kültür ve Sanat Yayınları. 92 -111.
• Deniz, S. (2019). Karahanlı, Harezm ve Kıpçak Dönemi Eserlerinde Dinȋ Terimler. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Devellioğlu, F. (2015). Osmanlıca – Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları.
• Diyanet İşleri Başkanlığı (1973). Kur’an-ı Kerim ve Türkçe Anlamı (Meali). 2. bs. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kuyma, E. (2019). “Eski Anadolu Türkçesi Kur’an Tercümelerinde Esmȃ-i Hüsnȃ’yı Karşılayan Söz Varlığı”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36. 339 - 436.
• Önler, Z. (2009). “Karahanlı Dönemi Metinlerinde İnançla İlgili Türkçe Terimler”. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 16/1. 187-197.
• Öztürk, A. (2019). “İslȃmȋ Türk Edebiyatında Esmȃ-i Hüsnȃ”. İslȃmȋ İlimler Dergisi 14/2. 27 - 42.
• Süyûtî, C. (1988). Ed-Dürrü’l-mens̱ûr C. III. Beyrut: 1409.
• Şahin, A. (2001). “Edebȋ Bir Tür Olarak Klasik Edebiyatımızda Esmȃ-i Hüsnȃlar”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 16. 49 – 57.
• Şirin, H. (2015). Kültigin Yazıtı Notlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2017). “Budist Uygur Metinlerinde Teŋri Sözü”. Dil Araştırmaları 21. 79 - 89.
• Topaloğlu, B. (1995). “Esmâ-i Hüsnâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C. 11. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. 404-418.
• Ünlü, S. (2007). “İlk Türkçe Kur’an Tercümelerine Göre Esmȃ-i Hüsnȃ”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2. 215 - 285.
• Yüksekkaya, G. S. (2005). “Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Çevirilerinde Esma-i Hüsna”. Türk Dilleri Araştırmaları 15. 181-211.