Cengiz Aytmatov’un Eserlerine Bağlamsal Bir Bakış: Birinçi Mugalim Örneği

Yıl 2020, Sayı: 50, 169 - 180, 19.10.2020

Cüneyt Akın

https://doi.org/10.24155/tdk.2020.145

Öz

Cengiz Aytmatov, Türk ve dünya edebiyatının en önemli ve en
büyük yazarlarından biridir. Eserlerinde millî unsurlarla birlikte evrensel
unsurları görebileceğimiz Aytmatov’un eserleriyle ilgili Türkçe ve
diğer dillerde çok sayıda çalışma bulunmaktadır. Ancak, eserlerinde
kullandığı sözcüklerin bağlamsal anlamlarını ve bu anlamların ortaya
çıkardığı üslup özelliklerini dikkatlere sunan çalışmaların bugüne
kadar ortaya konmadığı tespit edilmiştir. Bu eksikliğin giderilmesi ve
Cengiz Aytmatov’un eserlerinin bütün yönleriyle daha iyi anlaşılması
amacıyla, Birinçi Mugalim (İlk Öğretmen) adlı Kırgız Türkçesi ile yazmış
olduğu eserinden yola çıkılarak, eserlerindeki söz varlığı hazinesinin
ortaya koyduğu üslup özellikleri, eserin ‘şekil özellikleri’ ve Mehmet
Kaplan’ın ‘devir, şahsiyet, eser’ bağlamından hareketle eserdeki ‘içerik’
hususiyetlerinin anlaşılmasına katkı sağlanması amaçlandı. Bu bağlamda
iki inceleme yapıldı. Birinci olarak, bilgisayar tabanlı bir program olan
ve TÜBİTAK projesiyle kullanıma sunulan, Kendi Kendine Derlem
Programı (kkd.mersin.edu.tr) kullanılmak suretiyle, eserdeki bağlamsal
anlamlar, eşdizimler, sözcük türleri, sözcüklerin köken bilgileri, tek ya da
çok anlamlılıklar, sözcük sıklıkları, özolgusal kavramlar gibi verilerinden
hareketle değerlendirmelerde bulunularak, eserin ‘şekil’ özelliklerinden
hareket edilerek anlaşılmasına çalışıldı. İkinci olarak, eserin ‘içerik’
değerlendirmesini, ‘devrin ruhu’ndan ‘yazarın ruhu’na ve oradan ‘eser’e
teşmil olacak kurgu özellikleri ve metindeki diyaloglarla birlikte ele alarak,
devrin, yazarın ve eserin daha doğru anlaşılması sağlanmaya çalışıldı.
Çalışmada, Aytmatov’un ilk eserlerinden biri olan Birinçi Mugalim adlı
eserinin 2008 yılında yapılan redaksiyonlu metni esas alındı.

Anahtar Kelimeler

Birinçi Mugalim, bağlamsal inceleme, Cengiz Aytmatov, devir-şahisyet-eser

A Contextual Overvıew of Cengiz Aytmatov’s Work “First Teacher”

Öz

Cengiz Aytmatov is one of the most important and greatest writers
of Turkish and world literature. There are many works in Turkish and
other languages related to Aytmatov’s works, where we can see universal
elements along with national elements in his works. However, it has been
determined that studies that present the contextual meanings of the words
used in their works and the stylistic features of these meanings have not
been revealed to date. In order to compensate for this deficiency and to
better understand Cengiz Aytmatov’s works in all aspects, Birinçi Mugalim
wrote the book titled ‘First Teacher’ in Kyrgyz, and the style features of
the vocabulary treasure in his works, the ‘shape features’ of the work, and
Mehmet Kaplan. It was aimed to contribute to the understanding of the
“content” in the work by acting in the context of handover, witness and
work. In this context, two investigations were made. Firstly, contextual
meanings, collocations, word types, origin of words, single or multiple
meanings, vocabulary in the work by using the Self-Compilation Program
(kkd.mersin.edu.tr), which is a computer-based program and used with
the TÜBİTAK project. It was tried to understand the work by using
its ‘shape’ features by making evaluations based on its data such as
frequencies and ecosystem concepts. Secondly, it was tried to provide
a more accurate understanding of the era, the author and the work by
evaluating the ‘content’ evaluation of the work together with the fiction
features that will be extended from the ‘spirit of the period’ to the ‘spirit
of the author’ and from there to the ‘work’. In the study, the edited text of
Birinçi Mugalim, one of Aytmatov’s first works, made in 2008 was taken
as the basis.

Anahtar Kelimeler

Birinçi Mugalim, contextual review, Cengiz Aytmatov, handover-personal-work, first teacher

Kaynakça

• Aydın, M. (2019). “Cengiz Aytmatov’un İlk Öğretmen Adlı Uzun Hikâyesinde Mekân Meselesi”. Turkish Studies-Language and Literature. 4: 1755-1765.
• Ercilasun, B. (1990). “Cengiz Aytmatov Hakkında Bir İnceleme”. Türk Kültürü. 28: 31-38.
• İbrahimov, O. (2018). Devrinin Büyük Yazarı Cengiz Aytmatov Hayatı ve Edebi Kişiliği. (Çev. Ed. Muhittin Gümüş vd.), Ankara: Bengü Yayınları.
• Kalfa, M. (2013). “Cengiz Aytmatov’un İlk Öğretmen Öyküsündeki Eğitsel Sorunlar ve Öğretmen İmgesi”. Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 28: 202-210.
• Kaplan, M. (1998). Şiir Tahlilleri 1 (15. Baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Karaoğlan, B. E. (2013). “Karşılaştırmalı İçerik Analizi: Sokaktaki Adam ve Gazı̇ Paşa Romanlarının Dil İncelemesi”. International Periodical for The Languages. 8: 583- 605.
• Kasapoğlu-Çengel, H. (2017). Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 456.
• Kırgızca-Türkçe Sözlük (2017). (Haz. Ekrem Arıkoğlu, Cıldız Alimova, Rahat Askarova, Bilge Kağan Selçuk). C I-II. Bişkek: Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları.
• Korkmaz, R. (2008). Aytmatov Anlatılarında Ötekileşme Sorunu ve Dönüş İzlekleri. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Nemutlu, Ö. (1997). Cengiz Aytmatov’un Eserleri Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Özer, A. (2013). “Mehmet Kaplan’ın Tahlil Metodu ve Bu Metotla Kemalettin Tuğcu’nun ‘Bir Ocak Söndü’ Adlı Eserinin İncelenmesi”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 2: 243-255.
• Söylemez, O. (2002). Cengiz Aytmatov Hayatı ve Eserleri Üzerine İncelemeler. Ankara: Karam Yayınları.
• Toktosartov, A. vd. (2008). Çıgarmalarının Segiz Tomduk Cıynagı Ekinçi Tom: Botogöz Bulak, Birinçi Mugalim, Kızıl Alma, Samançının Colu, Gülsarat. Bişkek: Biyiktik Yayınları.
• Ükübayeva, L. (2018). Cengiz Aytmatov Çıngız Aytmatovdun 90 Cıldığına Arnalat. (Çev. Ed. Esentur Kılıçev vd.) Bişkek: Turar Yayınları.