Dictionaries of Bashkir Language

Yıl 2020, Sayı: 50, 347 - 372, 19.10.2020

Murat Özşahin

https://doi.org/10.24155/tdk.2020.152

Öz

Dictionaries are the basic sources that convey vocabulary to
another period of time. They vary in accordance with the spelling
purposes. Initially, they were primarily written in relation with people
for knowing and introducing them. While sustaining this main purpose,
in time, they have inclined to analyze the people and the language they
speak. In addition to becoming a museum of a culture, dictionaries can
make it possible to analyze the culture properly. Certainly, with the
exception of Dīwān lughat at-Turk and other monumental dictionaries
that have been written in the following centuries, 19th and 20th centuries
became important for Turkish lexicography when lexicography practice
and principles increased significantly. Dictionaries of some Turkish
communities that found the chance of developing literary language in late
eras, reveal themselves in 19th century. In this study, information is given
about dictionaries in which Bashkir word phrases in 19th century, their
contents and features have been identified to a certain extend. Dictionaries
have been classified according to their kinds in seven main titles. The
information on dictionaries that are known but could not be reached has
been given under the related title. The dictionaries written in 19th century
are mostly bilingual. As Bashkir language became a literary language in
20th century, explanatory and spelling dictionaries have been published.
It has been observed that linguistic dictionaries were published with the
constitution of written language. After the written language process, term
dictionaries firstly take place in basic sciences and then other science
and art branches intensely. Dictionaries that reflect national world more
clearly such as antroponomical dictionaries are seen more frequently after
the Soviet period.

Anahtar Kelimeler

Bashkir, Bashkir language, dictionary, dictionary types, lexicology, lexicography

Başkurtçanın Sözlükleri

Öz

Sözlükler, bir dilin söz varlığını başka bir zamana taşıyan temel
kaynaklardır. Yazılış amaçlarına göre çeşitlenirler. İlk olarak halklarla
ilişki kurma, onları tanıma ve tanıtma maksatları ile yazılmışlardır.
Bu temel amaç korunurken zaman içerisinde halkları ve konuştukları
dili tahlil etmeye doğru bir yöneliş gösterirler. Kültürün derli toplu
tahlilini de sözlükler üzerinden yapmak mümkün olurken sözlükler
de kültürün müzeleri hâline gelirler. Elbette Dîvânu Lugâti’t-Türk ve
sonraki yüzyıllarda yazılmış abidevi sözlükleri hariç tutarak sözlükçülük
ilkelerinin ve uygulamalarının arttığı 19. yy. ve sonrası Türk sözlükçülüğü
için önemli bir tarih olmuştur. Edebî dil olma imkânını geç dönemde
yakalamış olan, bir başka deyişle lehçeleşme sürecine giren kimi Türk
topluluklarının söz varlığını içeren sözlükler, özellikle 19. yüzyılda
kendilerini gösterirler. Bu çalışmada da 19. yy. ve sonrasında Başkurt
söz unsurlarının belli oranda tespit edildiği sözlükler, bunların içeriği
ve niteliği hakkında bilgiler verilmiştir. Sözlükler, türlerine göre yedi
başlık altında sınıflandırılmıştır. Bilinen ancak ulaşılamayan sözlüklerin
künyeleri ise ilgili başlık altında sunulmuştur. 19. yy.da yazılan sözlükler
çoğunlukla iki dilli sözlüklerdir. 20. yy.dan itibaren Başkurtçanın edebî
dil olarak tesisi sonucunda açıklamalı sözlükler ve yazım sözlükleri
yayınlanır. Yazı dilinin tesisi gerçekleştikten sonra dil bilimsel sözlüklerin
yayınlandığı görülür. Terim sözlükleri ise yazı dili sürecinin ardından
önce temel bilimlerde daha sonra ise diğer bilim veya sanat alanlarında
oldukça yoğundur. İsimler sözlüğü gibi millî dünyanın daha belirgin
yansıdığı sözlükler, Sovyet sonrasında daha sık görülür.

Anahtar Kelimeler

Başkurtça, Başkurt Türkçesi, sözlük, sözlük türleri, leksikoloji, leksikografi

Kaynakça

• Agişev, İ. M. ve Zeynullina, G. D. vd. (1996). Başḳortsa-Russa Hüźlěk. Moskva: Russkiy Yazık.
• Ahmerov, K. Z. ve Baişev, T. G. vd. (1958). Başkirsko-Russkiy Slovar, Moskva: Gosudarstvennoye İzdatelstvo İnostrannıh i Natsionalnıh Slovarey.
• Benson, M. (1995). “A Step Forward in Russian Lexicography”. The Slavic and East European Journal, Vol 39, No 3 Autumn, 431-435.
• Böhler, C. (2003). Das russisch-deutsche Wörterbuch von Iwan Pawlowsky -eine metalexikographische Analyse- München: Verlag Otto Sagner.
• Dubiçinskiy, V. V. (2008). Leksikografiya Russkogo Yazıka. Moskva: Flinta, Nauka. Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Krasnıh, V. V. ve İzotov, A. İ. (2000). Lingvistika - Yazık, soznaniye, kommunikatsiya. Moskva: MAKS Press.
• Latıpova, R. M. (2013a). Znaçeniye Perevoda ‘Evangeliya’ v İstorii Başkirskogo Literaturnogo Yazıka. XXIX Mejdunarodnaya Nauçno-Praktiçeskaya Konferantsiya: v Mire Nauki i İskusstva: Voprosı Filologii, İskusstvovedeniya i Kulturologii (23 Oktyabr 2013), Novosibirsk.
• Latıpova, R. M. (2013b). “Znaçeniye Başkirsko-Vengerskogo Slovarya V. Prohle V İstorii Başkirskogo Literaturnogo Yazıka”. Vestik Çelyabinskogo Gosudarstvennogo Universiteta, Filologiya. İskusstbovedinie, No: 35 (326), 85, 76-78.
• Öner, M. (1999). “Tatar, Başkurt ve Kazak Sözlükleri”. Kebikeç, 7-8, 115-129.
• Özşahin, M. (2016). Başkurtça-Rusça Sözlüklerde Rusça Alıntılara Dair Bir Analiz. Milliyetlerin Kesişme Noktası: Uluslararası İdil Ural Çalıştayı-II (16-17 Ekim 2015) Bildiri Kitabı, Kırklareli Üniversitesi, 173-186.
• Sibagatova, R. Yu. (2011). Osobennosti Razvitiya Leksiçeskogo Sostava Başkirskogo Literaturnogo Yazıka v-1920-30-e gg. XX v., Vestnik Baskirskogo Universiteta Jurnal, No 3-1, Tom 16, Ufa.
• Unbegaun, B. O. (1971). “Soviet Lexicology in the Sixties”. Monograph Series on Language and Linguistics 22nd Annual Rounda Table, Linguistics: Developments of the Sixties – Viewpoints fort he Seventies, Washington D.C.: Georgetown University Press.
• Zeynullina, G. D. (2002). Urıssa-Başḳortsa Těl Ġilěmě Těrmindarı Hüźlěgě. Öfö: Başkort Devlet Universitetı Neşriyeti.
• Kagarmanov, G. G. “Leksikologiya”. http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/ article/8-statya/7750-leksikologiya erişim tarihi: 17.05.2020
• OXD, www.oxforddictionaries.com erişim tarihi: 20.04.2016