The Historical Development Process of the Azerbaijani Alphabet: The Transition Process from the Arabic Alphabet to the Latin Alphabet in Azerbaijani Press (the Newspapers as Yeni Yol, Yeni Fıkir, Ishik Yol)

Yıl 2021, Sayı: 51, 35 - 60, 19.03.2021

Ziyafet Gasımova

https://doi.org/10.24155/tdk.2021.156

Öz

The issues of historical development process of Azerbaijani alphabet,
which is not yet examined thoroughly, and the transition process from the
Arabic alphabet to the Latin alphabet in Azerbaijani press are discussed
in this study.
The Azerbaijani Turks, the first to accomplish the transition from
the Arabic Alphabet to the Latin alphabet among all Muslim Turks, have
pioneered in the Turkish world for the recognition of the Latin alphabet.
The aim of this study is to make a close-up evaluation of the 1922-1929
period, and to shed light on the role of the Azerbaijani Press in this process
that has only been examined in a general outline until today.
The main objectives of this study are to determine the alphabet
problem in Azerbaijan up until 1922; to evaluate the transition process
from the Arabic alphabet to the Latin alphabet based on the information
obtained from the Azerbaijani press of that period and to investigate the
activities of the Azerbaijani press during the transition process. Similarly,
the transition process and the issue of a shared alphabet in Caucasia (the
regions where Turks live) and in the Turkish world is studied. In the
study, the magazines and newspapers that were published in Azerbaijan
between 1922 and 1929 in general, and mainly the newspapers Yeni Yol,
Ishik Yol and Yeni Fikir are taken as the main resources and scanned.
These newspapers are evaluated with respect to their objectives, language
characteristics, and activities.
The conclusion of the study may be summarized as, the Azerbaijani
press within the transition process of the alphabet which started at the end
of the 19th century and accelerated at the beginning of the 20th century,
within a turbulent place and period of political, social and cultural
development became a figure affected by this change, however was an
effective and accelerating figure in the transition process also.

Anahtar Kelimeler

Arabic alphabet, Latin alphabet, Yeni Yol, Ishik Yol, Yeni Fikir, Azerbaijani press

Azerbaycan Alfabesinin Tarihî Gelişim Süreci: Arap Alfabesinden Latin Alfabesine Geçiş Sürecinde Azerbaycan Basını (Yeni Yol, Yeni Fikir, Işık Yol Gazeteleri)

Öz

Bu çalışmada henüz her yönüyle incelenmemiş olan Azerbaycan
alfabesinin tarihî gelişim sürecini ve Arap alfabesinden Latin alfabesine
geçiş sürecinde Azerbaycan basını ele alınmıştır.
Müslüman Türkler arasında ilk defa Arap alfabesinden Latin
alfabesine geçiş yapan Azerbaycan Türkleri, Türk dünyasında Latin
alfabesinin benimsenmesinin öncüsü olmuştur. Bu zamana kadar ancak
genel çerçevede değerlendirilmiş olan Azerbaycan basınının bu süreçte
oynadığı role ışık tutacak şekilde 1922-1929 döneminin yakından bir
değerlendirmesini yapmak çalışmamızın hedefini oluşturmuştur.
Çalışmanın yapılmasında esas amaç 1922 yılına kadar Azerbaycan’daki
alfabe sorununu tespit etmek, 1922-1929 yılları arası Azerbaycan basın
kaynaklarından yola çıkılarak Arap alfabesinden Latin alfabesine geçiş
sürecini değerlendirmek ve bu geçiş sürecinde Azerbaycan basınının
faaliyetini araştırmaktan ibarettir. Bunlara paralel olarak Kafkasya’da
(Türklerin yaşadığı bölgelerde) ve Türk dünyasında Arap alfabesinden
Latin alfabesine geçiş ve ortak alfabe sorunu incelenmiştir. Çalışmada
genellikle, 1922-1929 yılları arası Azerbaycan’da basılan dergi ve
gazetelerden başlıca Yeni Yol, Işık Yol ve Yeni Fikir gazeteleri kaynak
alınıp taranmıştır. Bu gazeteler amaçları, dil özellikleri, faaliyetleri
bakımından değerlendirilmiştir.
19. yüzyıl sonlarında başlayıp 20. yüzyılda ivme kazanan siyasal,
toplumsal ve kültürel gelişmelerin çalkantılı bir yer ve döneminde yer
alan alfabe değişikliği içinde Azerbaycan basını, bu değişimden etkilenen
ve aynı zamanda bu değişim sürecini etkileyip hızlandıran bir etken
olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Arap alfabesi, Latin alfabesi, Yeni Yol, Işık Yol, Yeni Fikir, Azerbaycan basını

Kaynakça

• Агазаде, Ф. Каракашлы, К. (1928). Очерк по истории развития движения нового алфавита и его достижений. Казань. Издание В.Т.С.К Н.Т.А. [Agazade, F ve Karakaşlı, K. (1928). Oçerk po istorii razvitiya dvijeniya novogo alfavita i ego dostijeniy. (Yeni Alfabe Hareketinin Tarihî Gelişimi ve Başarıları) Kazan: İzdaniye, V. T. S. K. N. T. A. ]
• Ağamalıoğlu, Musabeyof, Mehemmedof (1928). “Azerbaycan Sosyalist Şûra Cümhuriyyeti Merkezi İcrayye Komitesi ve Halk Komisarlar Şûrası Kerarı (Azerbaycan Sosyalist Şûra Cümhuriyyetinde Yeni Türk Elifbasının Mecburi ve Ket’i Keçirilmesi Hakkında)”. Yeni Yol, 168, (1183), (22.07.1928), Bakı.
• Ağazade, F. (1928). “Ekdiğimiz Ağacların Barını Gördük”. Yeni Yol, 168, (1183), (22.07.1928). Bakı.
• Ahundov, M. F. (1988). Eserleri. 3. cilt, Bakı: “Elm” Neşriyyatı.
• Aşıh (1924). “Proletar Sesi”. Işık Yol, 4, 1, sütun 3, (4.04.1924), Tiflis.
• Aşıh (1924). “Işıklıkta”. Işık Yol, 3, 1, sütun 3, (28.03.1924), Tiflis.
• Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası (1981). 19. Cilt, 5-6, Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası Baş Redaksiyası. Bakı.
• Azerbaycan SSR Elmler Akademiyası Nesimi adına Dilçilik İnstitutu (1978). Müasir Azerbaycan Dili. Bakı: “Elm” Neşriyyatı.
• Esger (1925). “Türk Elifbası Türk Zehmetkeşleri Üçün Elverişlidir”. Yeni Fikir, 263 (944), Tiflis.
• Gören (1925). “Mühbirler”. Yeni Fikir, Tiflis. Işık Yol, 2, ( 18.03.1924). Tiflis. “Işık Yol” (4.04.1924). Işık Yol, 4, 2, sütun 3, Tiflis.
• İdare (1925). “Yeni Elifba ile Yazan Müherrir ve Mühbirlerimize”. Yeni Fikir, 281 (962),Tiflis.
• Mar (1924). “Moskovdan”. Işık Yol, 10, (23.05.1924). Tiflis.
• Mürşüdzade (1924). “Karı ile Bir de Görüşmeyin”. Işık Yol, 14, (20.07.1924). Tiflis.
• Saf, A. (1925). “Yeni Yol” Kezetesini Yaylım”. Yeni Fikir, 268 (949),Tiflis.
• Saf, A. (1925). “Dikket Etmek Lazımdır”. Yeni Fikir, Tiflis.
• Saf, A. (1925). “Mühbir ve Yazıçılarımıza”. Yeni Fikir, 40 (921).Tiflis.
• Sebri, S. (1928). “İdarelerimizde Yeni Elifba ile Açılmış Savad Kurslarında”. Yeni Yol, 275 (129). (27.11.1928). Bakı.
• Şerkli (1927). “Elifba Cebhesi”nin Faydası Ne Olacak”. Yeni Yol, (13.02.1927). Bakı.
• Şimşir, B. (1992). Türk Yazı Devrimi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Şirinbeyov (1924). ““Işık Yol” İdaresine”. Işık Yol, , 12. sayı (2.06.1924), Tiflis. “Tiflisde Yeni Türk Elifbasının Komitesi, Komite Nece Teşkil Oldu”. Işık Yol, 2. sayı, (18.03.1924), Tiflis.
• Yeni Yol (9.01.1925), Bakı. Yeni Yol (27.01.1925), Bakı.
• Yubile Komisionu (1928). “Bildiriş”. Yeni Yol, 168 (1183), (22.07.1928), Bakı. “Yeni Elifba ile Savadlanmış İşçilerin Xatireleri” (1928). Yeni Yol, 168 (1183), (22.07.1928), Bakı.
• “Yeni Elifba ile Savadlanmış İşçilerin Xatireleri” (1928). Yeni Yol, 169 (1184), (22.07.1928), Bakı.
• Zeki (1928). “Yeni Yol”a ”. Yeni Yol, 168 (1183), (22.07.1928), Bakı. Arşiv kaynakları Avtobioqrafiya, Azerbaycan M. Füzuli adına Elyazmaları Enstitüsü (Şahsi Arşivlerin Tetkiki Bölümü), 31/1-27.
• Vesike (1923). Azerbaycan M. Füzuli adına Elyazmaları Enstitüsü (Şahsi Arşivlerin Tetkiki Bölümü), 6/1-253.
• Yeni Elifba Haggında Mübahisenin Tesviri (1957), Azerbaycan M. Füzuli adına Elyazmaları Enstitüsü (Şahsi Arşivlerin Tetkiki Bölümü), 2/1-37.
• Yeni Elifba Layihesinden Nümuneler (1957), Azerbaycan M. Füzuli adına Elyazmaları Enstitüsü (Şahsi Arşivlerin Tetkiki Bölümü), 2/1-30.