Yenisey Yazıtlarında İleri Ögeler

Yıl 2021, Sayı: 52, 33 - 70, 27.10.2021

Ahmet Karaman

Öz

Yenisey (Tuva ve Hakasya) bölgesi yazıtları, eski Türk yazısıyla taşlara işlenmiş mezar taşı yazıtlarıdır. Eldeki veriler ışığında hangi tarihlerde dikildiği bilinmeyen bu yazıtlar, eski Türk yazısının kullanıldığı diğer
yazıt ve el yazmalarından kimi farklılıklar içermektedir. Bu yazıtlarda kullanılan kimi yazı karakterleri, dil bilgisel yapılar, anlamsal çağrışımlar ve
bağlam içerisinde geçen sözcükler söz konusu farklılıkları oluşturan kimi
unsurlardır. Farklılıklarının yanında eski Türk yazıt ve el yazmaları ortak
unsurlar barındırmaktadır. Bu ortaklıklar bağlamında Yenisey bölgesi yazıtlarının söz varlığı açısından incelenmesi, bu yazıtların anlaşılmasında
katkılar sunmaktadır. Kimi türemiş sözcüklerin kök biçimlerinin tespiti
bu noktada önemli bir konudur. Yazıtların yazarları, türemiş biçimlerini kullandıkları sözcüklerin kök biçimlerinden haberdardılar. Bu tip kök
biçimleri bağlam içerisinde yer almayıp türemiş biçimleri bulunan yapılara ileri öge denilmektedir. Bu yazıda Yenisey Yazıtları’nda görülen ileri
ögeler tespit edilecektir. Bu tespit, Yenisey Yazıtları’nın diğer yazıt ve el
yazmaları ile söz varlığı açısından ortaklık ve bağlantılarının saptanmasına katkılar sunacaktır. Kök biçimlerin saptanması, Yenisey Yazıtları’nın
söz varlığı açısından zenginliğini anlamakta önemli bir yere sahiptir. Çalışmada, gövde biçim olarak belirlenen yapılar kök biçime ulaşıncaya kadar yapısal ve anlamsal açıdan çözümlenecektir. Bu çalışma, yazıt ve el
yazmalarında sözcük türetiminin, sözcüklerin anlamsal boyutlarının, ses
değişim ve gelişimlerinin ve o dönemde Türk dilinin lehçe farklılıklarının
anlaşılmasına da katkılar sunacaktır. Ayrıca üzerinde durulan sözcüklerin
derin etimolojik açıklamaları yapılmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

İleri ögeler, Yenisey Yazıtları, söz varlığı, etimoloji, Eski Türk yazıt ve el yazmaları.

Forward Elements in Yenisei Inscriptions

Öz

The Yenisei (Tuva and Hakasya) region inscriptions are gravestone
inscriptions engraved in stone with old Turkic script. In the light of the
available data, these inscriptions, the dates of which are unknown, contain
some differences from other inscriptions and manuscripts written in the
old Turkic script. Some font characters, grammatical structures, semantic
connotations and words in context used in these inscriptions are some of
the elements that make up these differences. Besides their differences,
inscriptions and manuscripts have common elements. In the context
of these commonalities, the examination of the inscriptions of Yenisei
region in terms of vocabulary contributes to the understanding of these
inscriptions. At this point, determining the root forms of some derived
words is an important issue. The authors of the inscriptions were aware
of the root forms of the words of which they used the derived forms.
Although this type of root forms are absent in the context, structures with
derived forms are called forward element. In this article, forward elements
seen in the Yenisei inscriptions will be determined. This will contribute
to the determination of the commonalities and connections of the Yenisei
inscriptions in terms of vocabulary with other old Turkic inscriptions
and manuscripts. The determination of root forms has an important place
in understanding the richness of the Yenisei inscriptions in terms of
vocabulary. In the study, the structures determined as derived forms will
be analyzed structurally and semantically until reaching the root form.
This study will also contribute to the understanding of word derivation,
semantic dimensions of words, voice changes and developments, and the
dialect differences of the Turkic language in that period. In addition, deep
etymological explanations of the mentioned words will be made.

Anahtar Kelimeler

Forward elements, Yenisei Inscriptions, vocabulary, etymology, old Turkic inscriptions and manuscripts.

Kaynakça

• Aksan, D. (1989). “Lengüistik Verilere Göre Türk Yazı Dilinin Yaşı Konusunda Değerlendirmeler”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 37, 323-329. Aksan, D. (2004). Türkçenin Söz Varlığı. Ankara: Engin Yayınevi. Aksan, D. (2017). Türkçenin Gücü. Ankara: Bilgi Yayınevi. Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1991). Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk İzleri, Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap.
• Bang Kaup, W. ve Gabain, A. von. (1930). Türkische Turfantexte III, Der große Hymnus auf Mani. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften.
• Bang Kaup, W. vd. (1934). Türkische Turfantexte VI, Das buddhistische Sūtra Säkiz Yükmäk. Berlin: Verlag Der Akademie Der Wissenschaften in komission Bei Walter De Gruyter.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• Demirci, Ü. Ö. (2014). Eski Uygurca Dört Çatik (Çaştanı Beg, Maymunlar Begi, Dantıpalı Beg, Mukaddes Tavşan). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen I-IV. Wiesbaden: Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Veröffentlichungen dr orientalischen Kommission 19.
• Elmalı, M. (2014). Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikâyesi. İstanbul.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş - Metin - Çeviri - Notlar – Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Gabain, A. von. (1988). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaman, A. (2019). “Yenisey Yazıtlarında Geçen adrıl- seçlin- İkilemesi Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 67, 7-26.
• Karaman, A. (2020). “Eski Türk Yazıt ve El Yazmalarında Geçen Zıt Anlamlı İkilemeler Üzerine Yapısal ve Anlamsal Bir İnceleme”. Journal of Old Turkic Studies, 4/1, 50-97.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Nalbant, M. V. (2013). “Yarlıg Sözcüğü Üzerine Yeni Bir Köken Bilgisi Denemesi”. Turkish Studies, 8/9, 327-341.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Röhrborn, K. (1977). Uigurisches wörterbuch. Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung I, a-agrıg. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH.
• Tekin, Ş. (1976). Uygurca Metinler II, Maytrısimit. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Tekin, Ş. (2001). İştikakçının Köşesi Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: TDAD.
• Tezcan, S. (1974). Das uigurische İnsadi-Sūtra (Berliner Turfantexte III). Berlin: Akademie Verlag.
• Tıbıkova, L. vd. (2012). Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskix Pamyatnikov Gornogo Altaya. Gorno-Altaysk: Gorno-Altaysk Gosudarstvennıy Universitet.
• Uçar, E. (2020). “Eski Türkçe Ulug’un ‘Büyük’ Yapısı Üzerine”. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2, 23-34.
• Wilkens, J. (2007). Edition des alttürkisch-buddhistischen Kšanti Kılguluk Nom Bitig (Berliner Turfantexte XXV). Berlin: Akademie Der Wissenschaften.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zieme, P. (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, (Berliner Turfantexte XIII). Berlin: Akademie Verlag