On the Nouns and Adjectives that Express Habituality and Frequency in Turkish: The Suffixes -AGAn~-AğAn, -GAn and Others in Tarama Sözlüğü

Yıl 2022, Sayı: 53, 19 - 45, 25.03.2022

Emre Türkmen

https://doi.org/10.24155/tdk.2022.197

Öz

There are ways of new word formation such as derivation,
compounding, semantic shift and borrowing in Turkish. The derivation
which is the main word formation way is made by derivational suffixes.
Varying as deriving nouns from nouns, verbs from nouns, nouns from
verbs and verbs from verbs, by adding these suffixes new words are
expressed. The suffixes of AGAn~-AğAn and -GAn which derive nouns
from verbs create nouns and adjectives that denote habituality and frequent
happening. In some cases, words made by the suffixes of -AGAn~-AğAn
and -GAn are used with adverbs such as “çok, iyi” in the meaning of
much, frequent for adding intensive meaning.
To exhibit the historical process of Turkish language, Tarama
Sözlüğü is important dictionary for researchers. It was published in six
volumes between 1963 and 1972 including 14.000 entries and 60.000
witnesses which is formed by scanning 227 literary works. This study
aims to point out the words which have intensive meaning as habituality
and frequent happening of an action in Tarama Sözlüğü. For this purpose,
various examples of these words are determined from Tarama Sözlüğü.
It is concluded that examples predominantly are made by the suffixes of
-AGAn~-AğAn and -GAn. It is observed that the suffixes of -AcAn, -Ak,
-GIç/-GUç, -GIn/-GUn and -sAk create nouns that denote habituality and
frequent happening as well. As a result, one hundred twenty-one words
are identified and listed in three groups: the suffixes -AGAn~-AğAn, -GAn
and others.

Anahtar Kelimeler

Tarama Sözlüğü, the suffixes, deriving nouns from verbs, habituality and frequent happening, the suffixes of -AGAn~-AğAn and –Gan.

TÜRKÇEDE “ÇOKÇA YAPAN” VE “OLAN”: TARAMA SÖZLÜĞÜ’NDE -AGAN~-AĞAN, -GAN VE DİĞER EKLİ KELİMELER

Öz

Türkçede yeni kelimeler; türetme, birleştirme, kelimeye yeni anlam
katma, ödünçleme gibi farklı şekillerde elde edilmektedir. Bu yollardan
biri olan türetme, fiil ya da isim kök ve gövdelerine getirilen türetim ekleri ya da yapım ekleri ile yapılmaktadır. Eklendikleri kök ve gövdelerin
türüne göre isimden isim, isimden fiil ya da fiilden isim, fiilden fiil türeterek çeşitlenen bu ekler aracılığıyla dildeki yeni kavramlara karşılık
bulunmaktadır. -AGAn~-AğAn, -GAn gibi bazı fiilden isim yapan ekler,
üzerine geldikleri fiil kök ve gövdelerinden “çokça yapan” ve “olan” anlamı taşıyan isimler türetmektedir. Öyle ki kimi zaman türettikleri kelimelerin taşıdıkları çokluk ya da abartı manasını karşılamak için çok, iyi
gibi birtakım zarflara da ihtiyaç duyulmaktadır.
Çalışmada veri toplamaya esas olan Tarama Sözlüğü, Türkçenin tarihsel gelişimini göstermesi bakımından araştırmacılar için önemli bir
kaynaktır. 1963-1972 yılları arasında altı cilt olarak yayımlanmış, altı cilt
içinde 227 kitabın taranmasıyla 14.000 madde başı söz, 60.000 tanığa yer
verilmiştir. Tarama Sözlüğü’ndeki “çokça yapan” ve “olan” anlamındaki kullanımların hangi eklerle türetildiğinin sorgulandığı bu çalışmada,
-AGAn~-AğAn ve -GAn ekleri sıklıkla olmak üzere -AcAn, -Ak, -GIç/-
GUç, -GIn/-GUn ve -sAk fiilden isim yapma eklerinin “çokça yapan” ve
“olan” anlamı taşıyan kelimeler türettiği sonucuna varılmıştır. Sonuç olarak tespit edilen 121 kelime, aldıkları eklerden hareketle -AGAn~-AğAn
ekli türevler, -GAn ekli türevler ve diğer eklerden oluşan türevler olmak
üzere üç başlıkta toplanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarama Sözlüğü, ekler, fiilden isim yapan ekler, “çokça yapan” ve “olan”, -AGAn~-AğAn eki, -GAn eki.

Kaynakça

• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri (10. Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
• Bozkurt, F. (2009). Türkçenin Gizemi. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Clark, L. (1998). Turkmen Reference Grammar. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Coşkun, M. V. (2014). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi (Çev. Ali Ulvi Elöve; Haz. Ahmet Benzer). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Doğan, L. (2010). Türkmen Türkçesi. içinde Levent Doğan (Ed.), Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı (2. Baskı) (ss. 553-630). İstanbul: Kriter Yayınları.
• Doğan, L. ve Hünerli, B. (2010). Kırgız Türkçesi. içinde Levent Doğan (Ed.), Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı (2. Baskı) (ss. 265-373). İstanbul: Kriter Yayınları.
• Doğan, L., Efendiyev, A. ve Durmuş, O. (2010). Azerbaycan Türkçesi. içinde Levent Doğan (Ed.), Çağdaş Türk Lehçeleri El Kitabı (2. Baskı) (ss. 1-91). İstanbul: Kriter Yayınları.
• Doğan, O. ve Koç, K. (2013). Kazak Türkçesi Grameri (2. Baskı). İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
• Emre, A. C. (1945). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Ergene, H. (2018). Tarama Sözlüğü’nde Yapım Ekleri ve Fiilimsiler (A – D). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak.
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi (4.Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, G. (2011). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler (3.Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, G. (2020). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler (5.Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, G. ve Boz, E. (2019). Eski Anadolu Türkçesi (4.Baskı). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Hanser, O. (2003). Türkmence Elkitabı (Çev. Zühal Kargı Ölmez). İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Hatiboğlu, V. (1981). Türkçenin Ekleri (2.Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
• Hengirmen, M. (2007). Türkçe Dilbilgisi (9.Baskı). Ankara: Engin Yayınevi.
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin Dil Bilgisi (2.Baskı). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kartallıoğlu, Y. ve Yıldırım, H. (2007). Azerbayacan Türkçesi. içinde Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri (ss. 171-230). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2007). Kırgız Türkçesi. içinde Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri (ss. 481-542). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kirişçioğlu, M. F. (2007). Saha Türkçesi. içinde Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri (ss. 1229-1284). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi (3.Baskı). Ankara: TDK Yayınları.
• Özavşar, R. (2013). Tarama Sözlüğü ve Türkçe Sözlük’e Göre Anlam Değişmeleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Öztürk, R. (2007). Özbek Türkçesi. içinde Ahmet Bican Ercilasun (Ed.), Türk Lehçeleri Grameri (ss. 291-354). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhun Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Timurtaş, F. K. (2012). Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük. İstanbul: Kapı Yayınları.
• TDK (2009). Tarama Sözlüğü I (A-B): XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla (4. Baskı) (Haz. Ömer Asım Aksoy ve Dehri Dilçin). Ankara: TDK Yayınları.
• TDK (2009). Tarama Sözlüğü II (C-D): XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla (3. Baskı) (Haz. Ömer Asım Aksoy ve Dehri Dilçin). Ankara: TDK Yayınları.
• TDK (2009). Tarama Sözlüğü III (E-İ): XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla (3. Baskı) (Haz. Ömer Asım Aksoy ve Dehri Dilçin). Ankara: TDK Yayınları.
• TDK (2009). Tarama Sözlüğü IV (K-N): XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla (3. Baskı) (Haz. Ömer Asım Aksoy ve Dehri Dilçin). Ankara: TDK Yayınları.
• TDK (2009). Tarama Sözlüğü V (O-T): XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla (3. Baskı) (Haz. Ömer Asım Aksoy ve Dehri Dilçin). Ankara: TDK Yayınları.
• TDK (2009). Tarama Sözlüğü VI (U-Z): XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla (3. Baskı) (Haz. Ömer Asım Aksoy ve Dehri Dilçin). Ankara: TDK Yayınları.
• TDK (2009). Tarama Sözlüğü VII (EKLER): XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla (3. Baskı) (Haz. Ömer Asım Aksoy ve Dehri Dilçin). Ankara: TDK Yayınları.
• Uygur, C. V. (2010). Karakalpak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Varol, Ç. ve Akçataş, A. (2021). “Türkiye Türkçesinde Fiilden İsim Yapan Eklerin Morfo-Semantik İşlevleri”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 23, 199-226.
• von Gabain, A. (1988). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• Yelten, M. (2019). Eski Anadolu Türkçesi (Dil Bilgisi ve Metinler). İstanbul: Arel Üniversitesi Yayınları.
• Yıldırım, H. (2012). Özbek Türkçesi (Dil Bilgisi – Alıştırmalar – Konuşma – Metinler) (2. Baskı). Ankara: Gazi Kitabevi.