Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu and His Poems on the Occupation of Ganja Khanate

Yıl 2022, Sayı: 53, 133 - 186, 25.03.2022

Afina Barmanbay

https://doi.org/10.24155/tdk.2022.200

Öz

Many literary works about the beginning of the 19th century were
written about Ganja Khanate and Javad Khan. In this respect, the poems
of Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu about Ganja Khanate draw particular
attention. Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu is the poet of the 18th-19th
century. He and his literary works have not been studies until now neither
in Azerbaijan nor in Turkey. The Georgian Tsar proclaimed him a traitor
and ordered his eyes to be abacinated. Only four of his poems have
survived to the present day.
In our study that consists of three chapters, the occupation of Ganja
Khanate, the poems of the 19th century written in this regard, Abdurrahman
Ağa Dilbazoğlu’s life and the poem called “Kör Şair” [=Blind Poet]
depicting the character of Dilbazoğlu are discussed. The poem “Bir rivayet
söyle, ey dil, çark-ı kecreftarden” consisting of thirty-nine pentastiches
describes the resistance of Ganja Khanate. As it contains many details of
this war, the poem is comprehensively studied in comparison with related
historical events. The Russian archival documents of the 19th century have
mostly been used as historical sources.
The aim of the study is to draw attention to the issue of independence
in the Azerbaijani literature of the 19th century; to provide information
about Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu, who deserves to be known both for
his personality and his literary works; to analyse the poet’s works about
the resistance of Ganja Khanate and Javad Khan, and to make them part
of the history of literature.

Anahtar Kelimeler

Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu, Ganja Khanate, Javad Khan, Tsarist Russia, the Azerbaijani literature of the 19th century

ABDURRAHMAN AĞA DİLBAZOĞLU VE GENCE HANLIĞI’NIN İŞGALİNE DAİR ŞİİRLERİ

Öz

Gence Hanlığı ve Cevad Han, 19. yüzyıl başlarını anlatan pek çok
edebî eserin konusu olmuştur. Bu bakımdan Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu’nun Gence Hanlığı hakkında yazdığı şiirleri dikkat çekmektedir. Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu; şimdiye kadar hakkında ne Azerbaycan’da
ne de Türkiye’de ayrıca bir çalışma yapılmayan ve eserleri incelenmeyen
18-19. yüzyıl şairidir. Gürcü çarı tarafından hain ilan edilip gözlerine mil
sürülmüştür. Şairin günümüze dört şiiri ulaşmıştır.
Çalışmamız üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde öncelikle Gence
Hanlığının işgali hakkında bilgiler, daha sonra Gence Hanlığının işgaline
dair 19. yüzyılda yazılan şiirler ele alınmıştır. İkinci bölüm, üç alt başlık
altında incelenmektedir. Bu bölümde Dilbazoğulları nesli, şairin hayatı ve
Mirvardi Dilbazi’nin Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu karakterini yarattığı
“Kör Şair” manzumesi üzerinde durulmuştur. Son bölümde ise şairin günümüze ulaşan dört şiiri incelenmiştir. Otuz dokuz beşlikten oluşan “Bir
rivayet söyle, ey dil, çark-ı kecreftarden” başlıklı şiir; Gence Hanlığı’nın
direnişini, savaş sürecindeki birçok detayı tasvir ettiği için tarihî olaylarla
karşılaştırılarak daha ayrıntılı şekilde incelenmiştir. Tarihî kaynaklar olarak daha çok 19. yüzyıla ait Rus arşiv belgelerine başvurulmuştur.
Çalışmanın amacı; 19. yüzyıl Azerbaycan edebiyatında istiklal konusuna dikkat çekmek, ister kişiliği isterse de eserleriyle tanınmayı hak
eden Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu hakkında bilgi vermek, şairin Gence Hanlığı’nın direnişi ve Cevad Han hakkında yazdığı eserleri inceleyerek
edebiyat tarihine kazandırmaktır.

Anahtar Kelimeler

Abdurrahman Ağa Dilbazoğlu, Gence Hanlığı, Cevad Han, Çarlık Rusya, 19. yy Azerbaycan edebiyatı

Kaynakça

• Amanoğlu Guliyev, E. (2018). “Azerbaycan Yurt Bilgisi” Dergisinde Amasyalı Azerbaycan Mutasavvıfları Hakkındaki Araştırmalar. Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (ASOBİD), Cilt: 2, Sayı: 4, Aralık, s.1-10.
• Atik Gürbüz, İ. (2019). “Osmanlı Metinlerinde Mehdi Tasavvurları”. Türk Kültürü ve Hacıbektaş Veli Araştırma Dergisi, Bahar, Sayı: 89, s.11-41.
• Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti (2006). 4 cilddə, II cild. Nəşrə hazırlayan: Ağamusa Axundov, Tərtibçilər: Əliheydər Orucov, Bəhruz Abdullayev, Nərgiz Rəhimzadə. Bakı: Şərq-Qərb.
• Бабаев, Эльгюн (2003). Из истории Гянджинского ханства. Баку: Nurlan.
• Barmanbay, A. (2016). “Azerbaycan Edebi Tenkit Tarihinde Istiklal Mücadelesinin Ilk Izleri”. 2016 Hoca Ahmet Yesevi Yılı Anısına Uluslararası Türk Dünyası Egitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi, 3. cilt, s.55-62.
• Barmanbay, A. (2021). “Sürgündeki Sair Mustafa Aga Arif ve ‘Aglaram’ Siiri”. Fifth International Conference on Economics and Social Sciences (IOCESS2021a), s.745-757.
• Caferoğlu, A. (1932). “Azeri Edebiyatında İstiklal Mücadelesinin İzleri I”. Azerbaycan Yurt Bilgisi, İstanbul: Bürhaneddin Matbaası, Sayı:8-9, s.291-305.
• Ceyhan, Â. & Aydoğan, T. (2015). “Mehmed Ali Fethî’nin Terceme-i Nesâyih-ı Eflâtûn-ı İlâhî İsimli Eseri”. Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt:13, Sayı:1, Mart 2015, s.445-467.
• Çonoğlu, S. (2008). “Şiirin Gemileri: Cumhuriyet Dönemi Türk Şiirinde Gemi”. Türkbilig, sayı: 16, s.24-39.
• Dilbazi, M. (2004). Seçilmiş Eserleri. Bakı: Lider Neşriyyat.
• Дубровин, Н. Ф. (1866). Закавказье от 1803—1806 года. Санкт Петербург: Тип. Департамента уделов.
• Əhmədi, Doktor Hüseyn (2020). İranla Azərbaycan Cümhuriyyəti arasında əlaqələrdə Ziyadxanov qardaşlarının rolu (İran Xarici İşlər Nazirliyinin sənədləri əsasında). Gəncə hökmdarı Cavad xan və Ziyadoğlu-Qacar nəsli. Tərtib edən, fars dilindən tərcümənin, ön sözün və şərhlərin müəllifi: Hacı Rauf Şeyxzamanlı. Gəncə: Elm, s.130-143.
• Əhmədli, N. (2017). Göyçə mahalının kameral təsviri. Bakı: Elm və təhsil.
• Əhmədli, N. (2019). “Cavad xanın qəbri haradadır?”. https://olaylar.az/news/sosial/323526 (Erişim tarihi: 23.10.2021).
• Füzuli, M. (2005). Əsərləri. Altı cilddə. VI cild. Tərtib еdəni: Əlyar Səfərl, Bakı: Şərq-Qərb.
• Güngör, M. (1996). “Kur’an-ı Kerim’de Hz. Lokman”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. Cilt: 35, Sayı: 1, s.167-178.
• Qarabaği, M. Y. (2006). “Tarixi-Safi”. Qarabağnamələr. II kitab. Bakı: Şərq-Qərb, s.7-106.
• Qasımzadə, F. (1974). XIX əsr Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi. Bakı: Maarif Nəşriyyatı.
• Qayıbov, H. Ə. (1989). Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əş’arına məcmuədir. II cild, Hazırlayanlar: Cahangir Qəhrəmanov və Şamil Cəmşidov. Bakı: Elm.
• Harman, Ö. F. (2003). “Lokman”. TDV İslam Ansiklopedisi, 27.cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.205-206.
• Klassik Azərbaycan Ədəbiyyatında işlənən Ərəb və Fars Sözləri Lüğəti (2005). Tərtib edənlər: Bəhruz Abdullayev, Mirzə Əsgərli, Həsən Zərinəzadə. 2 cilddə, II cild, Bakı: Şərq-Qərb.
• Kur’ân-ı Kerîm ve Açıklamalı Meâli (2010). Haz.: H. Karaman, A. Özek, İ.K .Dönmez, M. Çağrıcı, S. Gümüş, A. Turgut. Ankara: TDV Yayınları.
• Köçərli, F. B. (2005). Azərbaycan Ədəbiyyatı. İki cilddə, 1. Cild. Tərtib edəni, müqəddimə, izah və qeydlərin müəllifi: Ruqiyyə Qənbər qızı, Bakı: Avrasiya-Press.
• Mahmudov, Y. & Şükürov, K. (2009). Vətən Tarixi (Azərbaycan Beynəlxalq Münasibətlər və Diplomatiya Tarixi Dövlətlərarası Münasibətlər və Müqavilələr və Diğər Xarici Siyasət Aktları 1639-1828). Dörd cilddə, I cild, Bakı: AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu Regionların İnkişafı İctimai Birliyi.
• Memmedli, Ş. (2018). Gürcistan’da Türk Edebiyatı. Editör: Mitat Durmuş. Erzurum: Fenomen.
• Məmmədova, A. (2010). “Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqaz siyasəti və Car Balakən camaatlığı”. “Аzərbaycan-Dağıstan: gardaşlıg münasibetleri tarixi, müasirlik, perspektivler” mövzusunda Seyid Gurbanovun xatiresine hesr olunmuş beynelxalg elmi konfransın materialları. Xüsusi Buraxılış. No: 33. Bakı: AMEA Tarix İnstitutu, s. 328-339.
• Mirzə, A. (2006). “Qarabağnamə”. Qarabağnamələr. I kitab. Bakı: Şərq-Qərb, s.7-116.
• Morkoç, A. (2020). “Azerbaycanlı Edip Sabir Rüstemhanlı’nın “Ölüm Zirvesi”
• Romanı ve Tarihi Gerçekler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 75, s. 139-149.
• Mumtaz, S. (1935). El Şairləri. I hissə, Bakı: Azərnəşr.
• Mustafayeva, N. (2017). “XIX əsr Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi-vətənpərvərlik mövzulu müxəmməslər”. Bakı Dövlət Universiteti İlahiyyat Fakültəsinin Elmi Məcmuəsi, No: 27, İyul (Temmuz), s. 123-131.
• Nadim, M. (2018). Seçilmiş əsərləri. Tərtibçilər: Paşa Kərimov, Raqub Kərimov. Redaktor: Zaman Əsgərli. Bakı: Alatoran.
• Öz, M. (2003). “Mehdî el-Muntazar”. TDV İslâm Ansiklopedisi, 7.cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.376-377.
• Özön, M. (1988). Küçük Osmanlıca-Türkçe Sözlük. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
• Pala, İ. (2006). “Mühr-i Süleyman”. TDV İslam Ansiklopedisi, 31.cilt, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, s.524-526.
• Tale, D. (2020). “Gəncəli Cavad xan”. Gəncə hökmdarı Cavad xan və ZiyadoğluQacar nəsli. Tərtib edən, fars dilindən tərcümənin, ön sözün və şərhlərin müəllifi: Hacı Rauf Şeyxzamanlı. Gəncə: Elm, s.55-78.
• Umudlu, İ. (2007). Dilbazilər (Tarixi-biografik araşdırma). Bakı: “Əbilov, Zeynalov və oğulları” Nəşriyyat-Poliqrafiya Evi.
• Uzun, M. İ. (2003). “Lokman/Türk Edebiyatı”. TDV İslam Ansiklopedisi, 27.cilt, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s.206-208.
• Yekbaş, H. (2010). “Divan Şiirinde Yunanî Şahsiyetler”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 15, Klâsik Türk Edebiyatının Kaynakları Özel Sayısı: Prof. Dr. Turgut Karabey Armağanı, s.281-300.
• Yiğit, İ. (2006). “Muhtâr es-Sekafî”. TDV İslam Ansiklopedisi, 31.cilt, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, s.54-55.
• Yücel, İ. (1998). “Hilâl”. TDV İslam Ansiklopedisi, 18.cilt, İstanbul: TDV Yayınları, s.1-11.
• AKAK (1868). Акты, Собранные Кавказской Археографической Комиссии. Всего томов 13, Том II, под ред. Ад. Берже, Тифлис: Тип. Главного Управления Наместника Кавказского.
• AKAK (1873). Акты, Собранные Кавказской Археографической Комиссии. Всего томов 13, Том V, под ред. Ад. Берже, Тифлис: Тип. Главного Управления Наместника Кавказского.
• AKAK (1878). Акты, Собранные Кавказской Археографической Комиссии. Всего томов 13, Том VII, под ред. Ад. Берже, Тифлис: Тип. Главного Управления Наместника Кавказского.
• Azərbaycanda məşhur olan şüəranın əş’arına məcmuədir. Toplayanı və tərtib edəni Hüseyn Əfəndi Qayıbov. AMEA Əlyazmalar İnstitutunun xəzinəsi. Saxlanma vahidi: M-132.