A Textlinguistic Approach to Chingiz Aitmatov’s Work Titled As Birinçi Mugalim

Yıl 2023, Sayı: 55, 23 - 42, 30.03.2023

Cüneyt Akın

https://doi.org/10.24155/tdk.2023.216

Öz

Textlinguistics, which stands out among the text-based literary theories, is a text analysis method that helps us to reveal the textuality criteria of a text, the communicative relations and grammatical connections in the text and has recently attracted attention. This method facilitates the holistic comprehension and analysis of the text by establishing connections between the text itself, its author and its analyzer. With this method, of which we have come across many examples, especially on
the texts of modern literature, important determinations and analyzes can be made about the structure and content materials that determine the text characteristics of literary works. Although the studies conducted in Turkey are mostly focused on modern period literary works, they do not have an inclusive qualification for the literature of the Turkish world. For this reason, we believe that this study will contribute to filling this gap in the field of Turkish world literatures and to a better understanding of an
author and his works, especially Cengiz Aytmatov, whose works have been translated into 194 languages. First of all, the work was examined in terms of “repetition”, “collocation patterning” and “postreference” elements in the small structure within the framework of the “coherence” criterion, which is one of the text-oriented criteria. In the next section, the work was examined in terms of “privatization”, “generalization”, “causality” and “contrast” elements in the large structure within the framework
of the “consistency” criterion, which is also a text-oriented criteria. In the second part, the work is examined in terms of “purposefulness”, “informativity”, “contingency”, “intertextuality”, “acceptability” criteria within the framework of user-oriented criteria. The analysis of the work was carried out in the form of Kyrgyz Turkish, which is included in an eight-volume corpus of Aytmatov’s works, edited by Akmataliyev.

Anahtar Kelimeler

Textlinguistics, coherence, Chingiz Aitmatov, consistency, Birinçi Mugalim

CENGİZ AYTMATOV’UN BİRİNÇİ MUGALİM ADLI ESERİNE METİN DİL BİLİMSEL BİR YAKLAŞIM DENEMESİ

Öz

Metne dayalı edebiyat kuramları arasında öne çıkan metin dil bilim, bir metnin metinsellik ölçütlerini, metindeki bildirişimsel ilişkileri ve dil bilgisel bağlantıları ortaya çıkarmamıza yardımcı olan ve son zamanlarda dikkati çeken bir metin çözümleme yöntemi olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu yöntem bizim için metnin kendisi, yazarı ve çözümleyicisi arasındaki bağlantıları kurmak suretiyle, metnin bütünsel olarak kavranmasını ve incelenmesini kolaylaştırmaktadır. Özellikle modern edebiyata dair metinler
üzerinde çok sayıda örneğine rastladığımız bu yöntemle, edebî eserlerin metin özelliklerini belirleyici yapı ve içerik malzemelerine ilişkin önemli tespit ve tahliller yapılabilmektedir. Türkiye’de yapılan çalışmalar daha çok modern dönem edebiyat eserlerine yönelik olsa da Türk dünyası edebiyatlarını kapsayıcı nitelik taşımamaktadır. Bu nedenle çalışma, Türk dünyası edebiyatları alanındaki bu boşluğun doldurulmasına ve özellikle Cengiz Aytmatov gibi, eserleri 194 dile çevrilmiş bir yazarın ve eserlerinin
daha iyi anlaşılmasına katkı sağlayacaktır kanaatindeyiz. Öncelikle eser; metin odaklı ölçütlerden biri olan “bağdaşıklık” ölçütü çerçevesinde küçük yapıda yer alan “yineleme”, “eş dizimsel örüntüleme” ve “art gönderim” unsurları bakımından incelenmiş, sonrasındaki bölümde ise yine metin odaklı bir ölçüt olan “tutarlılık” ölçütü çerçevesinde metnin büyük yapısında bulunan “özelleştirme”, “genelleştirme”, “nedensellik” ve “karşıtlık” unsurları bakımından ele alınmıştır. İkinci bölümde eser; kullanıcı
odaklı ölçütler çerçevesinde “amaçlılık”, “bilgisellik”, “durumsallık”, “metinler arasılık”, “kabul edilebilirlik” bakımından incelenmiştir. Eserin incelemesi Akmataliyev’in redaktörlüğünü yaptığı, Aytmatov’un eserlerinden oluşan sekiz ciltlik bir külliyat içinde yer alan Kırgız Türkçesi şekli üzerinden yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Metin dil bilim, bağdaşıklık, tutarlılık, Cengiz Aytmatov, Birinçi Mugalim

Kaynakça

• Akın, C. (2020). “Cengiz Aytmatov’un Eserlerine Bağlamsal Bir Bakış: Birinçi Mugalim Örneği”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 50, 169-179.
• Aktulum, K. (2000). Metinlerarası İlişkiler. Ankara: Öteki Yayınevi.
• Ashurova, D.U. (2012). Text Linguistics. Tashkent: Tafakkur Qanoti.
• Aydın, M. (2019). “Cengiz Aytmatov’un İlk Öğretmen Adlı Uzun Hikâyesinde Mekân Meselesi”. Turkish Studies-Language and Literature, 4, 1755-1765.
• Aytmatov C. (2008). Birinçi Mugalim, Çıgarmalarının Segiz Tomduk Cıynagı. (Red, Akmataliyev, A. A.). Bişkek: Biyiktik Yayınları.
• Aytmatov, C. (2019). İlk Öğretmen (Çev. Mehmet Özgül). İstanbul: Nora Yayınları.
• Beaugrande, R. A. de ve Dressler, W. U. (1981). Introduction to Text Linguistics. London: Longman.
• Beaugrande, R. A. de ve Dressler, W. U. (1983). Introduction to Text Linguistics. London: Longman.
• Bozkurt, F. (2022). Metindilbilim, Metinsel Bağdaşıklık ve Türkiye Türkçesinde Değiştirim. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Bölükbaş, F. (2010). “Metindilbilimsel Çözümleme: Muzaffer İzgü’nün Yedi Uyurlar Öyküsü”. Folklor/Edebiyat Dergisi,16 (63), 99-116.
• Çinici, Ü. G. ve Özbay, H. (2018). “Ali Akbaş’ın ‘Gökte Ay Portakaldır’ Masalı Üzerine Metin Dil Bilimsel Bir Çözümleme”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 20/7.
• Dilidüzgün, Ş. (2008). Türkçe Öğretiminde Metindilbilimsel Bağlamda Uygulamalı Bir Yaklaşım. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gençer, Y. (2013). Türkçe Metinlerdeki Bağlantı Öğeleri ile Okuyucuların Okuduğunu Anlama Durumları Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Günay, D. (2006). Metin Bilgisi. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Karaduman, R. ve İşimtekin, S. (2020). “Fuzûlî’nin Bir Murabbasının Metindilbilimsel Açıdan İncelenmesi”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi. 9 (4), 1425-1441.
• Lüleci, M. (2018). Dile Gelen Metin Türk Edebiyatına Dilbilimsel Bir Yaklaşım. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Nemutlu, Ö. (1997). Cengiz Aytmatov’un Eserleri Üzerine Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Oraliş, M. ve Ozil, Ş. (1992). “Metindilbilimsel Yaklaşımla Yazınsal Bir Metni Çözümleme Denemesi”. Dilbilim Araştırmaları. 3. İstanbul: Hitit Yayınları.
• Şenöz-Ayata, C. (2005). Metindilbilim ve Türkçe: Dilbilim (Textlinguistics and Turkish: Linguistics). İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Tekşan, K. (2018). “Ferhunde Kalfa Hikâyesinde Bağdaşıklık ve Tutarlılık Görünümleri”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 7 (1), 217-236.
• Torusdağ, G. (2013). “Metindilbilime Genel Bir Bakış ve Metindilbilimsel Bir Çözümleme Örneği Olarak Ömer Seyfettin’in ‘İlk Cinayeti’”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24, 42-84.
• Uzun, L. S. (1995). Orhon Yazıtlarının Metindilbilimsel Yapısı. Ankara: Simurg Yayınları.
• Van Dijk, T. A. (1989). Language, cognition, communication. Moscow: Progress Publishers.
• Yıldırım, O. (2020). “Metin Dilbilimsel Bağdaşıklık ve Tutarlılık Temelinde Haldun Taner’in ‘Neden Sonra…’sı”. Journal of History School, 48, 3392- 3417.
• Yılmaz, E. (2007). “Sait Faik’in İlkbaharı: Bir İlkbahar Hikâyesi”. Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 13, 125-136.
• Yılmaz, E. ve Jahiç N. (2008). “Vire Hikâyesi Üzerine Metindilbilimsel Bir İnceleme”. Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi. 13, 30-41.
• Yılmaz, E. (2021). Uygulamalı Metin Bilgisi. 3. Baskı, Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Yılmaz, E. (2022). Metinsel Tutarlılık Çözümlemeleri. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.