Syntactic and Semantic View of Dative Case Suffix in Chaghatai Turkish

Yıl 2023, Sayı: 55, 43 - 78, 30.03.2023

Filiz Meltem Erdem Uçar

https://doi.org/10.24155/tdk.2023.217

Öz

Our way of perceiving the world becomes concrete with language after passing through the filter of mind. Expression of feelings and thoughts occurs when the units making up the language come together in accordance with the syntax rules and interact with each other. However, the impossibility of a limited number of language units to express an unlimited number of emotions and thoughts reveals the necessity of assigning more than one function to language units. One of the multifunctional units of the language is suffixes. Suffixes are language units that enable the formation of syntactic structures in the form of word groups and sentences with the syntactic and semantic relations they establish between words. As one of the functional language units of Turkish, case suffixes establish a connection between nouns and other words, and enable nouns which already have a semantic field on their own to be a part of the syntax at the same time. By providing meanings such as time, reason, purpose,
intention in addition to its main function of indicating direction or goal of action, dative case suffix enables the words end of which it is added to take on syntactic functions in the sentence, that is, to become a complementary element depending on the executive element of the sentence. Accordingly, in this study aiming to determine the syntactic and semantic functions of the dative case suffix in Chaghatai Turkish, the semantic functions of the suffix were attempted to be analyzed in line with the syntactic structures it established. As a result of the evaluation, it has been observed that the main task of the dative case suffix, used in the works written in Chaghatai Turkish is to connect nouns to words such as nouns, verbs and prepositions, and to ensure that they take on syntactic tasks, that is, to be a mandatory or optional element of a sentence or word group. In addition to its basic function of indicating direction or goal of action in the works of this period, dative case suffix also established various meaning relations between words such as purpose, reason, situation, time, reasoning, peculiarity, belonging, relativity, value, cost, reward, superiority, comparison, instrument, limitation in time and space, presence, and leaving. The suffix sometimes fulfills these functions through prepositions such as köre, ḳarşu, tėgrü,
dėgin, dėginçe, tėgi.

Anahtar Kelimeler

Chaghatai Turkish, case suffixes, dative case suffix, multifunctionality, Turkish language.

ÇAĞATAY TÜRKÇESİNDE YÖNELME HÂLİ EKİNİN SÖZ DİZİMSEL VE ANLAM BİLİMSEL GÖRÜNÜMÜ

Öz

Dünyayı algılayış biçimimiz, zihnin süzgecinden geçtikten sonra dil ile somut hâle gelir. Duygu ve düşüncelerin ifadesi, dili oluşturan birimlerin söz dizimi kurallarına göre bir araya gelerek birbirleriyle etkileşimleri sonucu gerçekleşir. Ancak sınırlı sayıdaki dil birimlerinin sınırsız sayıdaki duygu ve düşünceleri ifade edebilmesinin imkânsızlığı, dil birimlerine birden fazla işlev yükleme zorunluluğunu ortaya çıkarır. Dilin çok işlevli birimlerinden biri de eklerdir. Ekler, kelimeler arasında kurdukları söz dizimsel ve anlam bilimsel ilişkilerle kelime grubu ve cümle biçiminde söz dizimsel yapıların oluşmasını sağlayan dil birimleridir. Türkçenin işlevsel dil birimlerinden olan hâl ekleri, isimlerle diğer kelimeler arasında bağlantı kurarak zaten tek başlarına bir anlam alanına sahip olan isimlerin aynı zamanda söz diziminin de bir parçası olmalarını sağlar. Hâl eklerinden biri olan yönelme hâli eki de temel işlevi olan yönelme, yaklaşma, yön bildirme işlevinin yanı sıra zaman, sebep, amaç, istek vb. anlam ilgileriyle sonuna geldiği kelimelerin cümlede söz dizimsel görevler üstlenmesini yani cümlenin yönetici ögesine bağlı bir tamlayıcı ögesi olmasını sağlar. Bu doğrultuda yönelme hâli ekinin Çağatay Türkçesindeki söz dizimsel ve anlam bilimsel işlevlerini tespit etmek amacıyla hazırlanan bu çalışmada, ekin anlam bilimsel işlevleri, kurduğu söz dizimsel yapılar
doğrultusunda incelenmeye çalışılmıştır. Çağatay Türkçesiyle yazılmış eserlerde yönelme hâli ekinin başlıca görevi; isimleri, isim, fiil ve edat türünden kelimelere bağlayarak söz dizimsel görevler üstlenmesini yani cümlenin veya kelime grubunun zorunlu veya seçimlik bir ögesi olmasını sağlamaktır. Yönelme hâli eki, bu dönem eserlerinde yer, yön, yönelme bildiren, yaklaşma ifade eden temel işlevinin yanı sıra kelimeler arasında amaç, sebep, durum, zaman, içinlik, mahsusluk, mensupluk, görelik, değer, bedel, karşılık, üstünlük, karşılaştırma, vasıta, zamanda ve mekânda sınırlama, bulunma, çıkma gibi türlü anlam ilgileri oluşturmuştur. Ek, bu işlevlerini kimi zaman bağlandığı köre, ḳarşu, tėgrü, dėgin, dėginçe, tėgi vb. edatlarla birlikte yerine getirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, hâl ekleri, yönelme hâli eki, çok işlevlilik, Türk dili.

Kaynakça

• Banguoğlu, T. (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Boz, E. (2004). “Türkiye Türkçesinde +DAn Ekli Nesne Ögesi Üzerine”, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (20-26 Eylül 2004). Ankara: TDK Yayınları, 501-512.
• Boz, E. (2007). Türkiye Türkçesinde +{A} Durum Biçimbirimi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Doğan, N. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Doğan, N. (2015). “Türkçe Sıfatların İstem Bilgisi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 12(3), 77-90.
• Eckmann, J. (2003). Çağatayca El Kitabı (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Emre, A. C. (1954). “Türkçede Cümle: I. Ünlemden Cümleye”. TDAY-Belleten, 105-180.
• Eraslan, K. (1970). “Doğu Türkçesinde Ek Uyumsuzluğuna Dair”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XVIII, 113-124.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları. Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkıc. Leiden, Brill.
• Ergin, M. (1990). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Erkman Akerson, F. (2007). Türkçe Örneklerle Dile Genel Bir Bakış Genişletilmiş Yeni Basım. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Erkman Akerson, F. ve Ozil, S. N. Ş. (2015). Türkçede Niteleme Sıfatlı Yan Tümceler. Ankara: TDK Yayınları.
• Gabain, A. V. (2000). Eski Türkçenin Grameri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• Gökdayı, H. (2010). “Türkiye Türkçesinde Öbekler”. Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 5(3), 1297-1319.
• Hirik, S. (2017). “Öbek Yapılarda Yönetim”. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1, 389-416.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: TKAE Yayınları.
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Kuznetsov, P. İ. (1995). “Türkiye Türkçesi Morfoetimolojisine Dair”, TDAYBelleten, 193-262.
• Sinanoğlu, S. (1957). “Dilbilgisi Meseleleri: Basit Cümlede Nesne ve Tümleç”. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, VI (67), 368-371.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: TDAD: 9.
• Timurtaş, F: K. (2005). Eski Türkiye Türkçesi, XV. Yüzyıl, Gramer-Metin-Sözlük. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Uçar, F. M. (2011). “Çağatay Türkçesinde Sınırlama Hâli”. TÜBAR, XXIX, 421- 446.
• Uygun, M. (2021). Çağatayca Kâbusnâme Tercümesi İnceleme, Metin, Dizin, Ekler Dizini, Tıpkıbasım. Konya: Palet Yayınları.
• Uzun, N. E. (2000). Ana Çizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Üstünova, K. (2008). Türkiye Türkçesi Ad İşletimi Biçim Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Üstünova, K. (2014). Türkiye Türkçesinde Yapı Kavramı ve Söz Dizimi İncelemeleri. Bursa: Sentez Yayınevi. Örneklerin Alındığı Eserler ve Kısaltmaları
• BD Yücel, B. (1995). Bâbür Dîvânı (Gramer-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım). Ankara: AKM Yayınları.
• BHDT Tekcan, M. (2007). Bayram Han’ın Türkçe Divanı. İstanbul: Beşir Kitabevi.
• BN Tekin, Ş. ve Alpay Tekin, G. (1993). Zahiruddin Muhammed Babur Mirza Bâburnâme I. Cambridge: Harvard Üniversitesi Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Yayınları.
• BOD Arslan-Erol, H. (2008). Bozoğlan (Yûsuf Bég ve Ahmed Bég) Destanı/ İnceleme-Metin-Dizin. Ankara: Akçağ Yayınları.
• BV Türkay, K. (2002). Alî Şîr Nevâyî, Bedayiu’l-Vasat (Üçüncü Dîvân). Ankara: TDK Yayınları.
• ÇFK Erbay, F. (2003). Muhammed Bin Ahmedü’z-Zahid’e Ait Çağatayca Bir Fıkıh Kitabı (inceleme-metin-sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ÇKNT Uygun, M. (2021). Çağatayca Kâbusnâme Tercümesi İnceleme, Metin, Dizin, Ekler Dizini, Tıpkıbasım. Konya: Palet Yayınları.
• DN Köktekin, K. (2013). Yûsuf Emirî Dehnâme. Ankara: TDK Yayınları.
• FK Kaya, Ö. (1996). ʿÂlî Şîr Nevâyî, Fevâyidü’l-Kiber. Ankara: TDK Yayınları.
• FN Sarıca, B. (1996). Allâhyâr Sûfî’nin Fevzü’n-Necât’ı (İnceleme, Metin, Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• GD Erdem Uçar, F. M. (2015). Gedâyî Dîvânı İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Gazi Kitabevi.
• GS Kut, G. (2003). Ali Şir Nevâyî, Garâ’ibü’s-Sıgar (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin). Ankara: TDK Yayınları.
• HM Abik, A. D. (2006). ʿAlî Şîr Nevâyî Hamsetü’l- Mütehayyirîn Metin-Çeviri- Açıklamalar-Dizin. Ankara: Seçkin Yayınevi.
• KM Türk, V. (2020). Ali Şir Nevâyî Kitâb-ı Münşeat. Ankara: TKAE Yayınları.
• KMNM Gedik, S. (2010). Baba Rahim Meşreb’in Kitâb-ı Mebde-i Nûr Mesnevisi (İnceleme-Metin-Gramer-Dizin). Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KTMA Türk, V. (2019). Ali Şir Nevâyî Kitâb-ı Tevâriḥ-i Mülûk-ı ʿAcem. Ankara: TKAE Yayınları.
• LD Karaağaç, G. (1997). Lutfî Divanı (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınları.
• LM Çelik, Ü. (1996). Alî-şîr Nevâyî Leylî vü Mecnûn. Ankara: TDK Yayınları.
• LT Canpolat, M. (1995). Ali Şir Nevayî, Lisânü’t- Tayr. Ankara: TDK Yayınları.
• ME Eraslan, K. (1993), Alî-şîr Nevâyî Mîzânu’l-Evzân (Vezinlerin Terazisi). Ankara: TDK Yayınları.
• MK Kargı Ölmez, Z. (1993). Mahbûbü’l-Kulûb (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ML Barutçu Özönder, F. S. (1996). ʿAlî Şîr Nevâyî Muhâkemetü’l-Lugateyn, İki Dilin Muhakemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• MM Abik, D. (2005). Meyveler Münazarası Doğu Türkçesi. Ankara: Seçkin Yayınları.
• MN Aşçı, Ufuk Deniz (2010). Mirzâ Ahmed bin Mirzâ Kerîm Mûsâ-nâme İnceleme - Transkripsiyonlu Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım. Konya: Palet Yayınları.
• MN I Eraslan, K. (2001). Alî Şîr Nevayî, Mecâlisü’n-Nefâyis I (Giriş ve Metin). Ankara: TDK Yayınları.
• MSD Eraslan, K. (1999). Mevlâna Sekkâkî Divanı. Ankara: TDK Yayınları.
• MZE Gözütok, A. (2008). Haydar Tilbe Mahzenü’l-Esrâr (Gramer-Metin-Dizin- Tıpkıbasım). Erzurum: Fenomen Yayınları.
• NMŞF Eraslan, K. (1996). Alî-şîr Nevâyî Nesâyimü’l-Mahabbe Min Şemâyimi’l- Fütüvve I Metin. Ankara: TDK Yayınları.
• NŞ Karaörs, M. (2006). Alî Şir Nevâyî, Nevâdirü’ş-Şebâb. Ankara: TDK Yayınları.
• PSH Zengin, A. ve Erdoğan, Ü. (2019). Geç Dönem Çağatay Türkçesi ile Yazılmış Perizad-Senuber Hikâyesi Giriş-Metin-Gramer-Dizin-Tıpkıbasım. İstanbul: Gece Akademi.
• RD Toprak, F. (2017). Hoca Nazar Hüveydâ Râhat-ı Dil İnceleme-Metin-Dizin. Ankara: Grafiker Yayınları.
• RŞ Yıldırım, T. (2016). Saykali Ravzatü’ş-Şüheda İnceleme-Metin-Dizin 1. Bölüm 1-236. İstanbul: Bilge Oğuz Yayınları.
• Sİ Tören, H. (2001). Alî Şîr Nevâyî, Sedd-i İskenderî, (İnceleme-Metin). Ankara: TDK Yayınları.
• SM Oral Seyhan, T. (2005). “Ali Şir Nevayi-Sirācü’l-Müslimīn 1 (Giriş- Karşılaştırmalı Metin)”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(4), 88-120.
• ŞAD Erdem Uçar, F. M. (2019). Şeyh-zâde Atâyî Dîvânı I, İnceleme-Metin- Tıpkıbasım. İstanbul: Kesit Yayınları.
• ŞHD Karasoy, Y. (1998). Şiban Han Dîvânı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınları.
• ŞMM Fidancı, M. (1994). Şâh Meşreb Menâkıb-nâmesi (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ŞT Kargı Ölmez, Z. (1996). Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü). Ankara: Simurg Yayınları.
• TEH Türk, V. (2015b). Ali Şir Nevâyî Târih-i Enbiyâ ve Hükemâ (Metin-Aktarma- Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: TKAE Yayınları.
• V Türk, V. (2015a). Ali Şir Nevâyî Vakfiye İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: TKAE Yayınları.