KÖKTÜRK HARFLİ YAZITLARDA GÖRÜLEN KİŞİ ADLARI VE ESKİ TÜRKLERDE ADLAR ÜZERİNE BİR BAKIŞ

Yıl 2023, Sayı: 55, 79 - 114, 30.03.2023

Muhammed Mustafa Bakır

https://doi.org/10.24155/tdk.2023.218

Öz

Köktürk harfli metinlerden itibaren Türklerin tarihî süreçte geride bıraktıkları yazılı kaynaklar, bugün için içerdikleri konulardan ve mesajlardan daha büyük bir değere sahiptir. Her bir yazılı metin Eski Türklerin sosyokültürel hayatlarına ışık tutmaktadır. Köktürk Kağanlığı’nın yıkılmasından sonra Kutlug Bilge Köl Kağan tarafından kurulan Uygur Kağanlığı da Kırgızlarca sonlandırılmış ve Türk boyları farklı bir yola girmiştir. Batıda tarih sahnesinde Karahanlıların baş gösterdiği sıralarda İslam da kendine Türkler arasında bir yer bulmaya başlamıştır. Özellikle Uygurlardan beri farklı dinî ve kültürel çevrelerle ilişki kuran Türkler, kültürel unsurlarını kimi zaman uyarlayarak kimi zaman yitirerek bugüne dek varlıklarını korumuşlardır. Dîvânu Lugâti’t Türk, Kutadgu Bilig, Atebetü’l Hakayık ve Dîvân-ı Hikmet gibi İslami çevrede yazılan eserler Türk dilleri ve edebiyatları için paha biçilemez bir değere sahiptir. Kimi kesimlerce Orta Türkçe dönemi içerisinde değerlendirilen bu eserlerin Eski Türkçe eserleri ile yakın ilişkisi dikkat çekmektedir. Karahanlılar zamanında oluşturulan eserlerin hangi dönem içerisinde değerlendirileceğinden bağımsız olarak Köktürk harfli metinler ile Türklerin farklı dinî çevrelerde ve farklı alfabelerle oluşturdukları eserlerin birlikte ele alınması filolojik, sosyolojik ve daha birçok alan açısından son derece önemlidir. Bu çalışmada Köktürk harfli yazıtlarda görülen kişi adlarının bir listesi verilecek, Kutadgu Bilig ve Atebetü’l Hakayık’ta geçen ad ile ilgili ifadeler üzerinde durulacak ve kültürün taşınmasına tanıklık eden eserler bir arada değerlendirilmeye gayret edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Köktürk harfli yazıtlar, Dîvânu Lugâti’t Türk, Kutadgu Bilig, Atebetü’l Hakayık, kişi adları, Türk dili

Personal Names Witnessed in Old Turkic (Runic) Inscriptions and an Overview on Names in Ancient Turks

Öz

The written sources left behind by the Turks in the historical process, starting from the Old Turkic texts, have a greater value today than the subjects and messages they contain. Each written text sheds light on the socio-cultural life of the ancient Turks. After the decline of the Turkic Khanate, the Uyghur Khanate, which was founded by Kutlug Bilge Kol Khan and also terminated by the Kyrgyz, the Turkish tribes entered into a different course. Islam also began to find a place among the Turks with the Karakhanids’ emergence in the West. Works written in the Islamic environment such as Divanu Lugati’t Turk, Kutadgu Bilig, Atebetu’l Hakayik and Divan-ı Hikmet have an invaluable value for Turkic languages and literatures. The close relationship of these works, considered by some to be in the Middle Turkish period, with the Old Turkish works draws attention. Regardless of the period in which the works created during the Karakhanids are evaluated, it is extremely important in terms of philological, sociological and many other fields to consider the texts with Turkic (runic) letters and the works created by the Turks in different religious environments and with different alphabets. In this study, a list
of people’s names seen in Turkic (runic) letter inscriptions will be given, expressions related to the name in Kutadgu Bilig and Atebetu’l Hakayik will be emphasized, and the works witnessing the transfer of culture will be evaluated together.

Anahtar Kelimeler

Turkic (runic) inscriptions, Divanu Lugati’t Turk, Kutadgu Bilig, Atebetu’l Hakayik, personal names, Turkish language

Kaynakça

• Alimov, R. (2013). Tanrı Dağı Yazıtları: Eski Türk Runik Yazıları Üzerine Bir İnceleme. Konya: Kömen.
• Alyılmaz, C. (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu. Ankara: Kurmay.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Arat, R. R. (1985). Kutadgu Bilig II Çeviri. Ankara: TTK Yayınları.
• Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK yayınları.
• Arat, R. R. (1992). Atebetü’l-Hakayık (Edib Ahmed B. Mahmud Yükneki). Ankara: TDK Yayınları.
• Aydın, E. (2015). Yenisey Yazıtları. Konya: Kömen.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019a). Orhon Yazıtları, 3.bas. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019b). Sibirya’da Türk İzleri Yenisey Yazıtları. İstanbul: Kronik.
• Battulga, T. (2020). The Small Monuments of Mongolian Runic Inscription. Archaeological Relics Of Mongolia Catalogue Series.
• Çelik, C. (2007). “Bir Kimlik Beyanı Olarak İsimler: Kişi İsimlerine Sosyolojik Bir Yaklaşım”, Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 10 (2).
• Ercilasun, A. B. (2015). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi (15. baskı). Ankara: Akçağ.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh.
• Ercilasun, A. B. -Akkoyunlu, Z. (2020). Dîvânu lugâti’t Türk: Giriş – Metin – Çeviri – Notlar – Dizin (4.Baskı). Ankara: TDK.
• Golden, P. (2020). Türk Halkları Tarihine Giriş. İstanbul: Ötüken.
• Grousset, R. (1999). Bozkır İmparatorluğu Atilla Cengiz Han Timur. İstanbul: Ötüken.
• Gülensoy, T. ve Küçüker, P. (2015). Eski Türk Moğol Kişi Adları Sözlüğü. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Güvenç, B. (1979). İnsan ve Kültür. İstanbul: Remzi.
• Kafesoğlu, İ. (2021). Türk Millî Mültürü. İstanbul: Ötüken.
• Kızlasov, İ. L. (2005). “Talasskie Naskal’nye Nadpisi”, Rossijskaya Arheologiya, 2, 46-55.
• Konkobayev, K. ve Useev, N. ve Şabdanaliyev, N. (2015). Altay Cumhuriyeti’ndeki Eski Türk Yazıtları Albümü. Astana: Gılım.
• Mert, O. (2009), Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes-Tariat-Şine Us. Ankara: Belen.
• Mert, O. (2015), Köli Çor Yazıtı ve Anıt Mezar Kompleksi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Orkun, H. N. (1943). “Eski Türklerde İsmin Kudsiyeti”. Çınaraltı, 3, 60.
• Orkun, H. N. (1954). “İsmin Kudsiyeti”. Türk Yurdu, I, 2.
• Orkun, H. N. (2019). Eski Türk Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Sakaoğlu, S. (2001). Türk Ad Bilimi I Giriş. Ankara: TDK Yayınları.
• Sümer, F. (1999). Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları I-II. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmalar Vakfı.
• Şirin User, H. (2010). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları: Söz Varlığı İncelemesi. Konya: Kömen.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (1994). Tunyukuk Yazıtı (Vol. 5). Simurg.
• Tekin, T. (2014). Orhon Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Thomsen, V. (2019). Orhon Yazıtları Araştırmaları (Çev. Köken, V.) Ankara: TDK Yayınları.
• TDK (1998). Türkçe Sözlük. I. Ankara: TTK Basım Evi.
• Useev, N. (2011). Yenisey Cazma Estelikteri I: Leksikası Cana Tekstter. Bişkek: Kırgız Millî Bilimler Akademisi Dil ve Edebiyat Enstitüsü Yayınları.
• Useev, N. (2015). “Yenisey Yazıtlarındaki Erkek Kişi Adlarında Geçen Kelimelere Göre Eski Türk Erkeği”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 4(1), 25-38.
• Useev, N. (2018). “Moğolistan’da Yeni Bulunan Urtyn Gol Yazıtı”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 7(4), 2069-2077.
• Useev, N. (2020). “Moğolistan’daki Tengri Kagan (Khoyor Khavçig Uul/Baga Khairkhan) yazıtları üzerine”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 9(2), 487-499.
• Useev, N. (2021). “Moğolistan’daki Ulan Çuluut Yazıtları ve Eski Türklerde Yalım Kaya Kavramı”. Şahin, İ. (Ed.), Avirmed, E. (Ed.), Ercilasun Kurmangaliyeva, G. (Ed.), Orhon Yazıtları ve Türk-Moğol İlişkileri, 101-112.