Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında ek fiilin çekiminde oluşan +(y)dX ~ +(y)mXş yapıları

Yıl 2023, Sayı: 56, 1 - 16, 27.10.2023

Talip Doğan

https://doi.org/10.24155/tdk.2023.222

Öz

Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında +(y)dX ~ +(y)mXş yapıları,
ünlüyle biten isimlere getirilmektedir. Ünlüyle biten isimlerin bazıları,
Farsça -ı̄̇ ( ی) takılarından örneksemeyle gelişmiştir. Örneksemenin dayandığı
-ı̄̇ ( ی) takıları ise kaynakları itibarıyla farklılık arz etmektedir.
Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarında ünlüyle biten bu isimlerin bir
kısmı, Farsçada belirli isimler ile belirsiz isimlerin sonunda kullanılan
-ı̄̇ ( ی) takılarından örneksemeyle oluşmuştur: adamıydı (< *adamıyıdı <
*adami idi < *adamı̇̄ idi) ‘bir adam idi’ kelimesinde olduğu gibi. Ünlüyle
biten bir kısım isimler, mastariyet ya’sı adıyla bilinen -ı̄̇ ( ی) takısından
örneksemeyle ortaya çıkmıştır. Farsçanın mastariyet ya’sı, Türk dilinde
+lXK isimden isim yapma ekinin işlevine denk gelmektedir. Güney Azerbaycan
Türkçesi ağızlarında +lXK isimden isim yapma ekli isimlere -ı̇̄
takısı, örnekseme yoluyla tekrar getirilmiştir. Bu gelişme cengelliyiymiş
(< *cengelliyiyimiş < *cengelliyi imiş < *cengelligi imiş < *cengelı̇̄ imiş)
‘ormanlık imiş’ kelimesinde görülebilir. +(y)dX ~ +(y)mXş yapıları ayrıca
var ‘var’ ve yoḫ ‘yok’ kelimelerinin iyelik ekli biçimlerine eklenmiştir.
Var ‘var’ ve yoḫ ‘yok’ kelimelerinin iyelik ekli biçimleri, Farsçanın söz
dizimsel yapılarına dayanmaktadır. Bunun örneği varıydı (< *varıyıdı <
*varı idi) ‘…+(s)X var idi’ kelimesiyle gösterilebilir. Bunlarla birlikte
+(y)dX ~ +(y)mXş yapıları, nispet ya’sı olarak adlandırılan -ı̄̇ ( ی) takılı
isimlere bağlanmıştır: zerdūşiymiş (< *zerdūşiyimiş < *zerdūşı̇̄ imiş)
‘Zerdüştçü imiş.’ örneğinde de bu gelişme izlenebilir.

Anahtar Kelimeler

Türk dili, çağdaş Türk lehçeleri, Güney Azerbaycan Türkçesi, ek fiil, dil ilişkileri

+(y)dX ~ +(y)mXş Structures Formed in Conjugation of Substantive Verb in South Azerbaijan Turkish Dialects

Öz

In South Azerbaijan Turkish dialects, +(y)dX ~ +(y)mXş structures
are brought to nouns ending in vowels. Some of the names ending in
vowels have developed by analogy with Persian -ı̄̇ ( ی). The -ı̄̇ ( ی) suffixes
on which the analogy is based differ in terms of their sources. Some of
these names ending in vowels in the dialects of South Azerbaijani Turkish
are formed by analogy with the -ı̄̇ ( ی) suffixes used at the end of definite
and indefinite names in Persian: adamıydı (< *adamıyıdı < *adami idi <
*adamı̇̄ idi) as in the word ‘was a man’. Some names ending in vowels
have emerged by analogy from the suffix -ı̄̇ ( ی), known as infinitive ya.
The infinitive ya of Persian corresponds to the function of the suffix +lXK
in the Turkish language. In the dialects of South Azerbaijan Turkish, the
suffix -ı̇̄ was brought back to the nouns with +lXK noun making, by
analogy. This development can be seen in the word (cengelliyiymiş (<
*cengelliyiyimiş < *cengelliyi imiş < *cengelligi imiş < *cengelı̇̄ imiş)
‘was woodland’. The +(y)dX ~ +(y)mXş constructs are also added to the
possessive forms of var ‘present’ and yoḫ ‘absent’. The possessive forms
of var ‘present’ and yoḫ ‘absent’ are based on the syntactic structures
of Persian. An example of this can be illustrated by the word varıydı (<
*varıyıdı < *varı idi) ‘there was’. Along with these, +(y)dX ~ +(y)mXş
structures are attached to names that have taken the -ı̄̇ ( ی) suffix, which is
called relation ya: This development can be observed in the example of
zerdūşiymiş (< *zerdūşiyimiş < *zerdūşı̇̄ imiş) ‘was Zoroastrian’.

Anahtar Kelimeler

Turkish language, contemporary Turkish dialects, South Azerbaijani Turkish, substantive verb, language relations

Kaynakça

• Ateş, A. (1976). Farsça grameri. Millî Eğitim Basımevi.
• Atıcı, A. (2018). İran Türk değişkelerindeki var/yok + iyelik yapısı üzerine eşzamanlı bir inceleme. Türkbilig, 35, 165-180.
• Bangi, İ. (1971). Farsça dil bilgisi (grameri). Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Boltabayev, S. (2019). Çağatayca Tefsir-i Hüseynî (Mevahib-i Aliyye) tercümesi ve Farsça dil özellikleri üzerine. Journal of Old Turkic Studies, 3(2), 287-309.
• Bulut, C. (2000). Optative constructions in Iraqi Turkmen. Turcologica 46, 161-169.
• Çam, A. (2021). Şahseven Türkçesi [yayımlanmamış doktora tezi]. İstanbul Kültür Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Doğan, T. (2012). Tikântepe ağzı üzerine. Modern Türklük araştırmaları dergisi, 9(1), 15-44.
• Doğan, T. (2020). Urmiye ağzı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (2003a). Çağatayca el kitabı (Çev.: G. Karaağaç). Akçağ Yayınları. (asli nüsha 1966 yılında yayımlanmıştır).
• Eckmann, J. (2003b). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi üzerine araştırmalar (Haz.: O. F. Sertkaya). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. Akçağ Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Brill.
• Ergin, M. (1971). Azeri Türkçesi. İstanbul.
• Gökdağ, B. A. (2006). Salmas ağzı. Güney Azerbaycan Türkçesi üzerine bir inceleme. Karam Yayınları.
• Karini, J. (2009). Erdebil ili ağızları [yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mehdi, R. (2015). İran- Zencan bölgesi, Kaydar ve yöresi ağızları [yayımlanmamış doktora tezi]. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Paşayev, G. vd. (2004). İrak Türkmen lehçesi. Elm, Nurlan.
• Rüstemov, R. E. ve Şireliyev, M. Ş. (1967). Azerbaycan dilinin Gerb Grubu dialekt ve şiveleri, 1. Elm, Nurlan.
• Sarıkaya, M. (1998). Güney Azerbaycan Türkçesi (fonetik-morfoloji-sentaks) [yayımlanmamış doktora tezi]. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (2005). Eski Türkiye Türkçesi. Akçağ Yayınları.
• Yıldırım, N. (2014). Farsça dil bilgisi. Kabalcı Yayınları.