KAZAK KİRİL ALFABESİNİN ŞEKİLLENMESİNDE AHMET BAYTURSINULI’NIN ETKİSİ

Yıl 2023, Sayı: 56, 17 - 32, 27.10.2023

Hikmet Koraş , Gulshat Shaikenova

https://doi.org/10.24155/tdk.2023.223

Öz

Kazaklar eski ve yeni imlayla Arap alfabesini, Latin alfabesini, Ibıray
Altınsarin’in ilk kez denediği Rus Kiril alfabesini ve 1940 yılında kabul
edilen Kiril alfabesini kullanmışlardır. Altınsarin tarafından kullanılan
ilk Kiril alfabesindeki düzenleme, 1912 yılında Baytursınulı tarafından
düzenlenen Kazak Arap alfabesine de ilham kaynağı olmuştur. Baytursınulı’nın
Arap alfabesi üzerinde yaptığı düzenleme, 1930 yılında kabul
edilen Kazak Latin alfabesi ve 1940 yılında kabul edilip günümüze kadar
kullanılagelen Kazak Kiril alfabesine de kaynaklık etmiştir. Baytursınulı,
sadece alfabeyi düzenlemekle kalmamış aynı zamanda Kazakçanın
ilk imlası hakkında da ciddi çalışmalar yapmıştır. Baytursınulı bugünkü
Kazakça dil bilgisinin de mimarı sayılır. Okullarda öğretmenlik yapan,
üniversitelerde ders veren Baytursınulı’nın Latin ve Kiril temelli alfabelerin
şekillenmesindeki etkisinde bu faaliyetleri de etkili olmuştur. Altınsarin,
Kiril alfabesi ile ilk eserleri verirken harflerin kullanımında Arap
kökenli alfabenin yazımını dikkate almış, o dönemde kullanılan Rus Kiril
alfabesinin imkânları çerçevesinde yazmaya çalışmıştır. Bu kullanımda
Kazakçadaki c sesini karşılamak üzere Rus alfabesinde c sesi olmadığı
için j harfinin kullanarak Kazakçada kullanılan j sesinin girmesini sağlamış,
Kiril alfabesinde “yuvarlak ünlüleri” karşılayan ayrı harfler olmasına rağmen yazımda yuvarlak ünlüleri yazarken Arap alfabesindeki yuvarlak
ünlülerin tek bir işaretle kullanılmasını dikkate alarak bu durumu taklit
etmeye çalışmış, sadece Türkçenin tarihî dönemlerinde kullanılan çift
dudak v’sini hem w hem de uzun u şeklinde (у) kullanılmak üzere Kazakçaya
yerleştirmiştir. Aynı durum ı/i, ıy/iy (и) için de geçerlidir. Altınsarin’in
ilk denemesini yaptığı bu kullanım, Baytursınulı’nın hazırladığı
imla kuralları ve yeni alfabe ile son şeklini almış ve bugünkü alfabeye
de kaynaklık etmiştir. Alfabedeki Rusçaya mahsus harfler ve kullanımlar
çıkartılırsa bu daha iyi görülecektir.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Baytursınulı, Kazak Kiril alfabesi, Kazak Arap alfabesi, Kazak Latin alfabesi, Kazakçanın yazımı

The Role of Ahmet Baitursynuly in the Formation of the Kazakh Cyrillic Alphabet

Öz

Kazakhs used both the old and new ortographies of the Arabic
alphabet, the Latin alphabet, the Russian Cyrillic alphabet tried by Ybyrai
Altynsarin, and the Kazakh Cyrillic alphabet, which was adopted in 1940
and has been used until today. It can be said that the adaptations of the
Cyrillic alphabet used by Ybyrai Altynsarin, who was the first to try the
Cyrillic alphabet and produced the first literary work in Kazakh, inspired
the Kazakh Arabic alphabet, which was adapted by Ahmet Baitursynuly in
1912. The adaptations made by Ahmet Baitursynuly to the Arabic alphabet
also became the source of the Kazakh Latin alphabet, which was adopted
in 1930, and the Kazakh Cyrillic alphabet, which was adopted in 1940
and has been used until today. Ahmet Baitursynuly not only rearranged
the alphabet, but made serious studies about the first orthography of
Kazakh as well. Baitursynuly, who was a good linguist, is also considered
the architect of today’s Kazakh grammar. In addition to these studies, it
can be said that other activities of Baitursynuly, who taught at schools
and was lecturing at universities, have also been effective in shaping the
Latin and Cyrillic-based alphabets. While Ybyrai Altynsarin was writing
his first works in the Cyrillic alphabet, he considered the use of the
Arabic alphabet, which he adapted to Kazakh, and tried to write within
the framework of the possibilities of the Russian Cyrillic alphabet used at
that time. In this usage, instead of the c sound in Kazakh, since there is no
c consonant in the Russian alphabet, he used the letter j instead, causing
the j sound used in today’s Kazakh language to enter Kazakh. Although
there are separate letters corresponding to round vowels in the Cyrillic
alphabet, he took into consideration the use of round vowels in the Arabic
alphabet with the help of a single sign while writing round vowels and
tried to imitate this situation. And he adapted the bilabial v, which was
used only in the historical periods of Turkish, into Kazakh in the form of
both w and long u. The same is true for ı/i, ıy/iy (и). This usage, which
Ybyrai Altynsarin initiated, took its final shape with the spelling rules and new alphabet prepared by Ahmet Baitursynulyand became the source
of today’s alphabet. This can be seen better when the letters and usages
typical to Russian in the alphabet are removed.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Baitursynuly, Kazakh Cyrillic alphabet, Kazakh Arabic alphabet, Kazakh Latin alphabet, Kazakh ortography.

Kaynakça

• Alibekiroğlu, S. (2021). Kazak Âlimi Ahmet Baytursunoğlu’nun hayatı ve eserleri. Paradigma Akademi.
• Altınsarin, I. (1879). Kirgizskaya hrestomatiya. Evfimovskago Mirovitskago.
• Altınsarin, I. (1899). Mektubat. M. Çirkovoy Yayınevi.
• Ayan, E. (2015). Modern Kazak edebiyatının öncüsü Ibıray Altınsarin. Bilge Kültür Yayınevi.
• Baydılla Ulı, A. (1927). Elipbe aytısı. Otpeçatano Tipografya.
• Baytursın Ulı A. (1927). Til kural dıbıs cüyesi men türleri 1. Til tanıtkış kitab. Kazağıstan Memlekettik Basbası.
• Baytursınov, A. (1920). Til kural 1. cıldık. Lito Tipografiya “Ümid”.
• Baytursınulı, A. (1912a). Cazu Tertibi. Aykap, 4, 84-86.
• Baytursınulı, A. (1912b). Cazu Tertibi. Aykap, 5, 104-107.
• Baytursınulı, A. (2013). Baytursınulı akımettiñ Arab elip-biyin jaktağan bayandaması. Enes Garifolla (Ed.),Kazak til biliminin meseleleri içinde (s. 552-566).
• Baytursınulı, A. (2013). Jazuv tertibi. E. Ğarifolla (Ed.), Kazak til biliminin meseleleri içinde (s. 537-543). Abzal-Ay.
• Baytursınulı, A. (2013). Türikşiler kurultayı. E. Ğarifolla (Ed.), Kazak til biliminin meseleleri içinde (s. 567-575). Abzal-Ay.
• Biray, N. (2011). Ahmet Baytursınulı şiirleri üzerine dil ve üslup incelemesi. Bilgeoğuz.
• Joldabay Ulı, M-Şonan Ulı, T. (1929). Jaña arna alğaskı jıldık is kuralı. Kazizdat.
• Kazağıstan Ortalık Atkaruv Kamiteti (1929). Kazak jaña emlesi. Kazizdat.
• Kazak Jaña Alıbbe Kındık Kamiteti (1928). Kuvrsterge jolbasşı. (baskargan Baidılda ulı). Gostipografya.
• Qazaq SSR Qalq Komissarlar Sovetiniñ Janındağı Jaña Alfavit Komiteti (1940). Proyekt Qazaq tiliniñ orıs grafikasına negizdelgen jaña alfaviti men orfografiyası. Memleket Baspası.
• Şirin User, H. (2006). Başlangıcından günümüze Türk yazı sistemleri. Akçağ.
• Şonano, T. (1929). Savattan (okuma-yazma). Kazizdat.
• Tamir, F. (1998). Kazak Türkleri edebiyatı. Türk Dünyası El Kitabı Dördüncü Cilt Edebiyat (Türkiye Dışı Türk Edebiyatları). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 423-449.
• Törekulov, N. (1924). Jaña elib-bi nege kerek?. Ya Tipografiya.