YUSUF HAS HACİB VE EDİP AHMET YÜKNEKİ’NİN AHLAK ANLAYIŞLARINDA RASYONALİST TEMELLER

Yıl 2023, , 881 - 893, 15.09.2023

Erdoğan Serdar Çalık

https://doi.org/10.7884/teke.1334089

Öz

Bu makalede geçiş dönemi olarak da adlandırılan Karahanlı Türkçesi yazılı ürünlerinde Türk ahlak anlayışının dayandığı rasyonalist temellerin kuşaklar arasında nasıl aktarıldığı sorunu incelenmiştir. İfade edilen amaca yönelik olarak ahlak anlayışını en iyi yansıtan iki geçiş dönemi eseri, Kutadgu Bilig ve Atabetü’l-Hakayık, çalışmanın temel materyali olarak tercih edilmiştir. Bir giriş ve iki ana başlıktan oluşan makalenin girişinde ahlakın tanımı yapılmış, ahlak felsefesine incelediği konular ana hatlarıyla ifade edilmiş ve ahlak anlayışlarının dayandığı temeller açısından rasyonalist bakış açısı izah edilmiştir. Eski Türklerdeki ahlak anlayışına kısaca değinilerek Karahanlı Türkçesi yazılı ürünlerinde akıl ve bilgi temelli eski ahlak anlayışının izlerine geçiş yapılmıştır. Makalenin birinci
ölümünde Kutadgu Bilig’de akıl, bilgi aracılığıyla en yüce değer olan erdeme ulaşmayı sağlayacak öğütler ele alınmıştır. İkinci bölümde ise birçok noktada Kutadgu Bilig’in benzeri ve aynı normatif geleneğin devamı olan Atabetü’l-Hakayık örneğinde yukarıda ifade edilen çerçevedeki öğütler incelenmiştir. Sonuçta çıkış noktaları aynı olan iki eserin ahlak anlayışındaki farklılıklar tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ahlak, Akıl, Bilgi, Kutadgu Bilig, Atabetü’l-Hakayık

THE RATIONALIST UNDERPINNINGS INHERENT IN THE ETHICAL FRAMEWORKS ESPOUSED BY YUSUF HAS HACİB AND EDİP AHMET YÜKNEKİ

Öz

This article delves into the examination of the transfer of rationalist foundations, which form the basis of Turkish moral understanding, across generations in Karakhanid Turkish written products, commonly referred to as the transitional period. In order to fulfil the designated objective, the chosen corpus of study comprises Kutadgu Bilig and Atabetü'l-Hakayık, two seminal works that epitomize the essence of moral comprehension during a transitional period. Within the introductory section of the article, comprising an initial segment and two principal headings, the elucidation of the concept of morality is proffered, followed by an explication of the subjects that fall under the purview of moral philosophy. Furthermore, the rationalist standpoint is expounded upon, particularly with regard to the fundamental underpinnings of moral comprehension. The discourse commenced by providing a concise allusion to the moral comprehension of the ancient Turks, thereby facilitating a seamless segue into the vestiges of the erudite and knowledge-centric antiquated moral understanding discernible within the written artefacts of Karakhanid Turkish. The initial segment of the article delves into the elucidation of the counsel proffered in Kutadgu Bilig, which serves as a conduit for attaining the pinnacle of worthiness and moral excellence via sagacity and erudition. In the subsequent section, an analysis is conducted on the counsel provided within the aforementioned framework, specifically in relation to Atabetü'l-Hakayık. This literary work bears resemblance to Kutadgu Bilig in numerous aspects and serves as a continuation of the same normative tradition. Consequently, the disparities in the ethical comprehension of the two aforementioned works, despite their shared foundations, were ascertained.

Anahtar Kelimeler

Morality, Reason, Knowledge, Kutadgu Bilig, Atabetü'l-Hakayık

Kaynakça

• Akarsu, B. (1962). Sokrates’te erdem düşüncesi. Felsefe Arkivi Dergisi, 13, 57-73.
• Akyol, A. (2017). Kutadgu Bilig’de ahlak ve siyaset. Ankara: Araştırma Yayınları.
• Aristoteles. (1975). Politika. (Çeviren: Mete Tuncay). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aristoteles. (2022). Nikomakhos’a etik. (Çeviren: Furkan Akderin). İstanbul: Say Yayınları.
• Arslan, A. (2008). İlk çağ felsefe tarihi. (2. cilt). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Bolay, S. H. (2013). Felsefe doktrinleri ve terimleri sözlüğü. Ankara: Nobel Yayınları.
• Cevizci, A. (1999). Felsefe sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları.
• Çağbayır, Y. (2013). Günümüz diliyle Atabetü’l-Hakayık Gerçeklerin Eşiği. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Edib Ahmed Yükneki. (2006). Atebetü’l-Hakayık. (Hazırlayan: Reşit Rahmeti Arat). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Elmalı, O. (2007). George Edward Moore’da etik. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi.
• Elmalı, O. (2013). Ömer Nasuhi Bilmen’de dinî ahlak. İstanbul: Arı Sanat Yayınevi.
• Erdem, H. (2016). Türk ahlakı. Yeni Türkiye Dergisi, 91, 203-221.
• Erdoğan, S. (2019). Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’inde din ve ahlak. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi.
• İnce, Ö. (2019). Atabetü’l-Hakayık’da yer alan bilgi ve konuşma adabı üzerine bir değerlendirme. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 32, 240-268.
• Kafesoğlu, İ. (1997). Türk millî kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Korkmaz, Z. (2020). Kutadgu Bilig üzerine kısa bir değerlendirme. Uluslararası Kutadgu Bilig Kurultayı. Türk Dil Kurumu, 26-28 Eylül 2019, Ankara, s. 1-7.
• Maclntyre, A. (2019). Erdem peşinde bir ahlak teorisi çalışması. (Çeviren: Muttalip Özcan). İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları.
• Özavşar, R. (2021). Kutadgu Bilig’de bilgi ile ilgili kavramsal metaforlar. Söylem Filoloji Dergisi, 6(2), 409-427.
• Özden, H. (2007). Kutadgu Bilig’de ahlak kavramı ve tıp etiğine katkısı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Plato. (2008). Timaios and critias. (Çeviren: Robin Waterfield). Newyork: Oxford Univeristy Press.
• Platon. (2016). Protagoras. (Çeviren: Furkan Akderin). İstanbul: Say Yayınları.
• Tokur, B. (2019). Ahlaki çözülme, ideal insan ve hayatın anlamı bağlamında Atabetü’l-Hakayık. Bilimname, 40, 173-194.
• Yusuf Has Hacib. (2008). Kutadgu Bilig. (Hazırlayan: Reşit Rahmeti Arat). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Zeller, E. (2001). Grek felsefesi tarihi. (Çeviren: Ahmet Hamdi Gündoğan). İstanbul: Say Yayınları.
• Ziya Gökalp. (2019). Türkçülüğün esasları. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.