AN ANALYSIS ON THE USAGE OF SOME WORDS OF ARABIC ORIGIN IN ERZURUM DIALECT

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 3, 846 - 868, 15.09.2025

Adem Keser

https://doi.org/10.7884/teke.1641217

Öz

Many words of Arabic origin are found in both standard Turkish and its regional dialects. The Erzurum dialect, in particular, exhibits a high concentration of such words. Among these, some retain meanings similar to those in Arabic, while a significant number have undergone semantic shift and are pronounced according to the dialect’s phonological patterns. Although numerous studies have explored lexical borrowing between Turkish and Arabic, research specifically focusing on Arabic-derived words in regional dialects remains limited. This study addresses this gap by examining the Arabic-origin words commonly used in the Erzurum dialect, most of which have experienced meaning changes. Employing a lexical analysis approach, the research investigates the grammatical categories of these words and how they are pronounced within the dialect, thereby providing a comprehensive account of their current usage and linguistic adaptation in Erzurum Turkish.

Anahtar Kelimeler

Turkish , Erzurum dialect , Arabic origin words , meaning shift

ERZURUM AĞZINDAKİ BAZI ARAPÇA KÖKENLİ KELİMELERİN KULLANIMLARI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Öz

Türkiye Türkçesinin gerek üst dilinde gerekse ağızlarında kökeni Arapça olan pek çok kelimeye rastlamak mümkündür. Arapça kökenli kelimelerin yoğun olarak kullanıldığı ağızlardan biri de Erzurum ağzıdır. Günümüzde Erzurum ağzında varlığını devam ettiren bu kelimelerden bazılarının alıntı yapıldığı dildeki anlamıyla benzer anlamda kullanıldığı, büyük bir bölümünün ise kaynak dildeki anlamından uzaklaşıp anlam kaymasına uğradığı ve ağzın ses özelliklerine göre telaffuz edildiği görülür.
Ülkemizde özellikle Türkçe ile Arapça arasında kelime alışverişi ve alıntı kelimeler üzerine pek çok bilimsel çalışma yapıldığı görülürken ağızlarda Arapça kökenli kelimeler üzerine yapılan çalışmaların yetersizliği dikkat çekmektedir. Bundan dolayı Erzurum ağzında ciddi bir yekûn teşkil eden Arapça kökenli kelimelerin ele alınma ihtiyacı ortaya çıkmıştır. Bu çalışmada Erzurum ağzında yaygın olarak kullanılan çoğunluğu anlam kaymasına uğramış Arapça kökenli kelimeler, kelime analizi yöntemiyle incelenmiş ve söz konusu bu sözcüklerin kelime türleri açısından nasıl kullanıldığının ve nasıl telaffuz edildiğinin ortaya konulması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Türkçe , Erzurum ağzı , Arapça kökenli kelimeler , anlam kayması

Etik Beyan

Etik kurul onayına gerek yoktur.

Kaynakça

• Abûdî, M. (2005). Muʽcemu’l-kelimâti’d-daḫîleti fî luġatinâ’d-dârice. Riyâd: Mektebetü’l-Melik ‘Abdul‘azîzi’l-‘Amme.
• Akan-Budak, D. (2012). Erzurum ağzı söz varlığında eski Türkçenin izleri. Journal of Turkish Studies, 7(4), 629-646. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4120
• Akar, A. (2010). Türkçe-Arapça arasındaki sözcük ilişkileri. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi (8), 9-16. https://dergipark.org.tr/tr/pub/kdeniz/issue/16867/175582
• Akbaş, Y. F. (2024). Arapça dilbilgisi. (sarf ve nahiv). İstanbul: Cantaş.
• Askerî, E. H. (1991). Muʽcemü’l-furûḳu’l-luġaviyye. Kahire: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmiyyî.
• Böler, T. (2020). Türkiye Türkçesi ses bilgisi. İstanbul: Kesit.
• Caferoğlu, A. (1942). Doğu illerimiz ağızlarında toplamalar (Kars, Erzurum, Çoruh ilbaylıkları ağızları). İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• Çağrıcı, M. (2020). Müdârâ. TDV İslam Ansiklopedisi C 31 içinde (s. 459-460). Ankara: TDV. https://islamansiklopedisi.org.tr/mudara
• Çetin, N. M. (1991). Arap (Dil). TDV İslam Ansiklopedisi C 3, içinde (s. 276-309). İstanbul: TDV. https://islamansiklopedisi.org.tr/arap#2
• Erdem, M. D., Demirci, Ü. Ö. ve Demiryakan, D. (2024). Türkiye Türkçesi ses bilgisi. Ankara: Rindan.
• Ezherî, E. M. (2001). Tehẕîbü’l-luġa. thk. Murʽib, M. A., C. 1-15. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs̱i’l-ʽArabiyyî.
• Fındıkoğlu, Z. F. (1928). Lehçe-i Erzurum. Halk Bilgisi Mecmuası, (1), 164.
• Fîrûzâbâdî, E. T. M. (2005). El-kâmûsü’l-muhît. thk. Heyet. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle li’t-Tıbâʽa ve’n-Neşr.
• Ġalâyînî, M. (1993). Câmiʿu’d-dürûsi’l-ʿArabiyye. Beyrut: Menşûratü’l-Mektebeti’l-ʽAsriyye.
• Gemalmaz, E. (1989). “Ağız bilimi araştırmaları üzerine genellemeler”. Türk Kültürü Araştırmaları Halit Fikret Alasya’ya Armağan. Ankara: Ankara Üniversitesi, 149-159.
• Gemalmaz, E. (1995). Erzurum ili ağızları. (inceleme, metinler, sözlük ve dizinler) C 1-3. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• İbn Düreyd, E. M. (1987). Cemheretü’l-luġa. thk. Baʽlabekkî, R. M., C 1-3. Beyrut: Dâru’l-ʽİlm li’l-Melâyîn.
• İbn Manzûr, E. C. (1993). Lisânu’l-‘Arab. thk. Heyet., C 1-15. Beyrut: Dâru Sadr.
• Karaağaç, G. (2010). Türkçenin ses bilgisi. İstanbul: Kesit.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri. (şekil bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Lütfî, H. M. (1996). Ḫulâsatu’l-hakâyık. İstanbul: Damla.
• Maksudoğlu, M. (2005). Arapça dilbilgisi. İstanbul: Ensar.
• Olcay, S. (1995). Erzurum ağzı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ögel, B. (1946a). Erzurum ağzında nisbet cümleleri. Erzurum Halkevi Kültür Dergisi, 1(10).
• Ögel, B. (1946b). Erzurum şivesinde söz yapılışı. Erzurum Halkevi Kültür Dergisi, 3(10).
• Özaydın, A. (2012). Türk (Türkler’in İslâmiyet’i Kabulü). TDV İslam Ansiklopedisi C 41 içinde (s. 474-480). İstanbul: TDV. https://islamansiklopedisi.org.tr/turk#2-turklerin-islamiyeti-kabulu
• Sâmî, Ş. (1899). Ḳâmûs-î Türkî. İstanbul: İkdâm Matbaası.
• Uzunyaylalı, M. E. (2024). Arap kaynaklarında Türkler. Erzurum: Fenomen.
• Ya‘kūb, İ. B. (1993). Muʽcemü’l-evzânis-sarfiyye. Beyrut: ʽÂlemü’l-Kütüb.
• Ya‘kūb, İ. B. (2005). Mevsûʽâtü’n-nahv ve’s-sarf ve’l-iʽrâb. Beyrut: Dâru’l-ʽİlm li’l-Melâyîn.
• Yener, F. (2023). Türkçeye anlam kayması ile geçmiş Arapça kelimelerin Arapça öğretimindeki yeri üzerine bir uygulama araştırması. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(2), 768-789. https://doi.org/10.17859/pauifd.1336632
• Yılmaz, N. (2019). Erzurum ağzında kullanılan bazı Arapça kelimeler. Doğu Esintileri Dergisi (11), 245-255. https://dergipark.org.tr/tr/pub/dogu/issue/51641/598592
• Zebîdî, E. M. (1972). Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Heyet., C 1-40. Kuveyt: Vizâretü’l-İrşâd ve’l-Enbâ fi’l-Kuveyt.
• İnternet Kaynakları
• URL-1: https://erzurum.ktb.gov.tr/TR-273919/erzurum-agzi.html (Erişim tarihi: 26.11.2024).
• URL-2: https://m.erzurumgazetesi.com.tr/yazar/HATIRLAR-MISINIZ-/800 (Erişim tarihi: 10.12.2024).
• URL-3: https://www.milliyet.com.tr/cocuk/eglence/lades-oyunu-nasil-oynanir-6464047 (Erişim tarihi: 07.01.2025).