MUHAMMED SÂDIK KÂŞGARÎ’NİN “ĀDĀBÜ’Ś-ŚĀLİĤĮN” ADLI ESERİNDE BELİRTEÇLERLE FİİLLERİN EŞ DİZİMLİLİK İLKESİNE GÖRE İNCELENMESİ

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 3, 712 - 730, 15.09.2025

Nesrin Gezici

https://doi.org/10.7884/teke.1645036

Öz

Muhammed Sâdık Kâşgarî, son dönem Çağatay edebiyatının önemli şahıslarından biridir. Kâşgarî; tarih, din, ahlak, tezkire, şiir ve tercüme gibi çok alanda eser vermiştir. Muhammed Sâdık Kâşgarî, Kâşgar’ın Döletbag (Devletbağ) köyündeki Medrese-i Hâmidiye’de Farsça, matematik, edebiyat, tarih ve coğrafya eğitimi almış, Kâşgar Hânlık Medresesi’nde ders vermiş ve Kâşgar Şer’î Mahkemesi’ne baş kadılık yapmıştır.
Ādābü’ś-Śāliĥįn, Muhammed Sâdık Kâşgarî’ye ait 7 baptan oluşan bir adap kitabıdır. Özbekistan İlimler Akademisi ve İstanbul’da basılmış olan iki nüshası olan eserin İstanbul nüshası üzerinde daha önce herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Fiiller konusu ise Türkçenin tarihsel dönemlerinden beri incelenen önemli dil bilgisi konularındandır. İncelenen eser, fiil kullanımı ile dil çalışmalarına kaynaklık edecek malzeme açısından zengindir.
Eş dizimlilik, sözcüklerin birbirleriyle olan ilişkisini inceleyen bunları çeşitli yaklaşımlarla ele alan inceleme alanını ifade eden dil bilimi kavramıdır. Bu çalışmada Muhammed Sâdık Kâşgarî’nin Ādābü’ś-Śāliĥįn adlı eseri hakkında bilgi verilmiş, eserde yer alan belirteçlerin fiillerle kullanımı eş dizimlilik ilkesine göre değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ādābü’ś-Śālihįn , Muhammed Sâdık Kâşgarî , eş dizimlilik , belirteç , fiil

AN ANALYSIS OF THE COORDINATION OF ADVERBS AND VERBS IN MUHAMMAD SĀDIQ KĀSHGARĪ’S “ĀDĀBÜ’Ś-ŚĀLİĤĮN” ACCORDING TO THE PRINCIPLE OF COLLOCATION

Öz

Muhammed Sādıq KāshgarĮ, one of the prominent figures of late Chagatai literature, produced works in history, religion, ethics, biography, poetry, and translation. He studied Persian, mathematics, literature, history, and geography at Madrasa-i Hāmidiye in Kāshgar’s Döletbag village, later teaching at the Kāshgar Khanate Madrasa and serving as chief qadi of the Kāshgar Sharia Court.
His work Ādābü’ś-Śāliĥįn, a seven-chapter treatise on etiquette, survives in two editions -published by the Uzbekistan Academy of Sciences and in Istanbul- the latter remaining unexamined in academic research. Verbs, a central subject of Turkish grammar since historical periods, are particularly significant in this work, which provides rich material for linguistic studies.
Collocation, a linguistic concept that analyzes the relationships between words through various approaches, forms the methodological framework of this study. Accordingly, the research introduces Muhammed Sādıq KāshgarĮ’s Ādābü’ś-Śāliĥįn and evaluates the use of adverbs with verbs in the text through the principle of collocation.

Anahtar Kelimeler

Ādābü’ś-Śālihįn , Muhammed Sādıq KāshgarĮ , collocation , adverb , verb.

Kaynakça

• Doğan, N. (2015). Türkçe sözlükte fiilsel eşdizimlilik. Gazi Türkiyat, (17), 67-84.
• Ergin, M. (2007). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak.
• Gezici, N. (2019). Muhammed Sâdık Kaşgarî Tezkire-i Azîzân inceleme-metin-dizin. Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç.
• Hirik, S. (2017). İstemsel eşdizimlilik ve kiplik ilişkisi: tahmin kiplikleri örneği. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 6(2), 719-733.
• Hofman, H. F. (1969). Turkish literature: a bio bibliographical survey. Section III. Part I. Utrecht.
• Kara Kütükçü, N. (2022). İbn-i Baytar’dan yararlanılarak yazılmış bir tıp kitabı. Ankara: Gazi.
• Kâşgarî, M. S. (2002). Yahşı kişiler âdâbı (nşr. Mahmud Hasaniy ve diğerleri). Taşkent: Yangi Asr Avlâdi.
• Kâşgarî, M. S. (1314). Zübdetü’l-Mesâ’il ve’l-Âkâ’id. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/165809
• Köprülü, M. F. (1963). Çağatay edebiyatı. MEB İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 3. Cilt, s. 270-323.
• Kumanlı, M. S. (2016). Türkçe Sözlük’te eşdizimliliklerin gösterilişi. Gazi Türkiyat, (18), 195-204.
• Kumru, C. (2016). Muhammed Sâdık Kaşgârî’nin Tezkire-i Hâcegân adlı eserinin transkripsiyonu ve değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Öger, A. (2010). Uygur Türkleri arasında tezkirecilik geleneği ve 18. yüzyılda yazılmış bir tezkire örneği: Tezkire-i Ezizân. Klasik Türk Edebiyatında Biyografi, Sempozyum Bildirileri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 533-543.
• Öger, A. (2022). Zübdetü’l-mesâil ve’l-akâid (Keşkerî). Türk Edebiyatı eserler sözlüğü.
• Özkan, B. (2011). Türkiye Türkçesinde belirteçlerle fiillerin birlikte kullanılması ve eş dizimlilikleri -derlem tabanlı bir uygulama-. Ankara: TDK.
• Sultanov, T. I. (1997). Turkic versions of the Tārīkh-i Rashīdī in the manuscript collection of the St. Petersburg Branch of the Institute of Oriental Studies. Manuscripta Orientalia International journal for Oriental Manuscript Research, 3(4), s. 17-29.
• Tay, Ö. (2002). Abdülhak Dihlevî’de tasavvuf-fıkıh münasebeti. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(1), 40-60. https://doi.org/10.51702/esoguifd.1019243
• Tosun, N. (2011). Türkistan dervişlerinden yâdigâr Orta Asya Türkçesiyle yazılmış tasavvufî eserler. İstanbul: İnsan.
• Turan, F. (1998). Türkçede zarflar üzerine. Prof Dr. Dursun Yıldırım Armağanı içinde, s. 301-306. Ankara: Türk Diyanet Vakfı.
• İnternet Kaynakları
• URL-1: https://sozluk.gov.tr/ (Erişim 22.02.25).
• URL-2: https://islamansiklopedisi.org.tr/abdullah-ed-dihlevi (Erişim 09.02.2025).
• URL-3: http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/zubdetu-l-mesail-ve-l-akaid-keskeri-tees-1635 (Erişim 29 Ocak 2025).
• URL-4: https://lugatim.com (Erişim 22.02.2025).