ESKİ UYGUR TÜRKÇESİ HUKUK BELGELERİNDE EŞ DİZİMSEL İFADELER

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 4, 1094 - 1121, 15.12.2025

Muharrem Yıldız , İzzet Şirin

https://doi.org/10.7884/teke.1720150

Öz

Çalışmanın temel amacı, Eski Uygur Türkçesi hukuk metinlerindeki eş dizimsel yapıları tespit ederek bunların anlam üretme mekanizmalarını ve dilsel kalıplaşma süreçlerini ortaya koymaktır. Araştırmada, Berker Keskin’in “Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri” adlı eserinden derlenen metinlerde eş dizimler deyimbilimsel bir yaklaşımla tespit edilmiştir.
Makalede, eş dizim kavramı farklı kuramsal yaklaşımlar (sıklık temelli ve deyimbilimsel yaklaşımlar) çerçevesinde tartışılmış, eş dizimlerin tanımı, özellikleri ve sınıflandırılması detaylı bir şekilde incelenmiştir. Ayrıca eş dizimlerin deyimlerden nasıl ayrıldığı, deyimselleşme süreçleri üzerinde durulmuştur.
Çalışmada eş dizimlerin dilin kavram üretme ve anlam inşa etme sürecindeki önemi vurgulanmış, bu yapıların tarihsel metinlerin çözümlenmesindeki rolüne dikkat çekilmiştir. Eski Uygur Türkçesine özgü eş dizimsel ifadeler çalışmanın sözlük bölümünde sunulmuştur.
Bu araştırma, dil bilimi, tarih ve kültür çalışmalarına katkı sağlamakta ve Eski Uygur Türkçesinin zengin söz varlığını anlamak için kaynak oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eski Uygur Türkçesi , eş dizim , deyimselleşme , kavramlaşma , sözlükselleşme

COLLOCATIONS IN OLD UYGHUR TURKISH LEGAL DOCUMENTS

Öz

This study aims to identify collocational structures within Old Uyghur Turkic legal texts and to reveal their meaning-making mechanisms and linguistic conventionalization processes. In this research, collocations were systematically identified using a phraseological approach applied to texts compiled from Berker Keskin's Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri (Old Uyghur Turkic Legal Documents). The article critically discusses the concept of collocation within the theoretical frameworks of both frequency-based and phraseological approaches, while examining their definitions, characteristics, and classifications in detail. Furthermore, the study analyzes how collocations are distinguished from idioms and investigates distinct idiomatization processes. It emphasizes the critical importance of collocations in concept generation and meaning construction, noting their pivotal role in analyzing historical texts. A glossary of specific Old Uyghur Turkic collocations is provided. Ultimately, this research contributes significantly to linguistics, history, and culture, creating a vital resource for understanding the rich vocabulary of Old Uyghur Turkic.

Anahtar Kelimeler

Old Uyghur Turkish , collocation , idiomatization , conceptualization , lexicalization

Kaynakça

• Ağca, M. (2020). Eski Türkçe metinlerde sıfatların eşdizimliliği. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Denizli: Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akyol, H. (2022). Altun Yaruk’taki fiillerin eşdizim sözlüğü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Arat, R. R. (1936). Uygurca yazılar arasında. Türk Tarih, Arkeologya ve Etnografya Dergisi, 2, 101-112. https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkarkeolojidergisi/issue/67124/1048216
• Arat, R. R. (1964). Eski Türk hukuk vesikaları. Türk Kültürü Araştırmaları, 1. https://makale.isam.org.tr/handle/123456789/149935
• Benson, M. (1986). The BBI combinatory dictionary of English: A guide to word combinations. Amsterdam: John Benjamins Publishing.
• Benson, M., Benson, E., & Ilson, R. (2009). The BBI dictionary of English word combinations [rev. ed. of BBI Combinatory Dictionary of English, 1986]. Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing.
• Caferoğlu, A. (1934). Uygurlarda hukuk ve maliye ıstılahları. Türkiyat Mecmuası,4, 1-44. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/172760
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. İstanbul: Edebiyat Fakültesi.
• Clark, L. V. (1975). Introduction to the Uyghur civil documents of East Turkestan (13th–14th cc.). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Bloomington: Indiana University.
• Cowie, A. P. (1978). The nature of collocational meaning. In J. P. B. Allen (Ed.), English Lexicography: The State of the Art (pp. 123-142). Oxford: Oxford University Press.
• Cowie, A. P. (1981). The treatment of collocations and idioms in learners’ dictionaries. Applied Linguistics, 2(3), 223-235. Doi: 10.1093/applin/II.3.223
• Cowie, A. P. (Ed.). (1998). Phraseology: Theory, analysis, and applications. Oxford: Clarendon Press. Doi: 10.1093/oso/9780198294252.001.0001
• Cuci, H. (2020). Maytrisimit eşdizim sözlüğü. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Canikli Aşçı, Ç. (2023). Eski Uygur Türkçesinde eşdizim (Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesi, Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı, Türkische Turfan Texte, Eski Uygurca Hsüan Tsang Biyografisi Metinleri Örneğinde). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sinop: Sinop Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Fakültesi.
• Doğan, N. (2014). Bir kültür unsuru olarak eşdizimsel yapılar. B. Şişman ve M. Düzenli (Ed.) Gençlik ve Kültürel Mirasımız / Uluslararası Kongre bildiri kitabı içinde (ss. 507-518). Samsun: Ceylan Ofset. https://ortakatsakinleri.wordpress.com/wpcontent/uploads/2016/04/sempozyum_tum_cilt_1.pdf
• Doğan, N. (2016). Türkiye Türkçesinde fiil eşdizimleri. Ankara: Yayınevi.
• Doğan, N. (2020). Türkçede sözcük ve dilbilgisi ilişkisi: Dilbilgisel eşdizim kalıpları. Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(6), 1945-1957. Doi: 10.18506/anemon.821972
• Eken, T. (2016). Eşdizimlerin saptanmasına ve betimlenmesine yönelik kuram ve yaklaşımlar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13(33), 28-47. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/183474
• Elmalı, K. (2022). Eski Türkçe köñül sözcüğü ve eşdizimliliği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erman, B., & Warren, B. (2000). The idiom principle and the open choice principle. Text Interdisciplinary Journal for the Study of Discourse, Vol. 20(1), pp. 29-62. Doi: 10.1515/text.1.2000.20.1.29
• Erikli, F. (2021). Bir sözlük tasarısı: Türkçe öğrenen yabancılara yönelik bir eşdizim sözlüğü. Uluslararası Toplumsal Bilimler Dergisi, 5(1), 38-61. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1758178
• Fauconnier, G., & Turner, M. (2008). The way we think: Conceptual blending and the mind’s hidden complexities. Basic Books.
• Hausmann, F. J. (1984). Lexicographie: Ein handbuch für lexikologen. Berlin: Walter de Gruyter.
• Hausmann, F. J., & Blumenthal, P. (2006). Présentation: Collocations, corpus, dictionnaires. Langue Française, 2(150), 3-13. Doi:10.3917/lf.150.0003
• Hill, J. (2000). Revising priorities: from grammatical failure to collocational success. (Ed.: M. Lewis), Teaching Collocation. Hove: Language Teaching Publications, 47-69.
• Halliday, M. A. K. (1961). Categories of the theory of grammar. WORD, 17(2), 241-292.
• Halliday, M. A. K. (1966). Lexis as a linguistic level. In F. R. Firth, C. E. Bazell, vd. (eds.), Memory of F. R. Firth (pp. 148-162). Longman.
• Jones, S., & J. M. Sinclair. (1974). English lexical collocations. A Study in Computational Linguistics. Cahiers de Lexicologie, 24, 15-61. Doi: 10.15122/isbn.978-2-8124-4277 3.p.0017
• Karağaç, G. (2011). Türkçenin söz dizimi. Ankara: Kesit.
• Karadavut, A. (2023). Organ adlarıyla kurulan eski Türkçe deyimlerde duygular. Konya: Palet.
• Karahasan, Yeliz. (2022). Daśakarmapathāvadānamālā’da eşdizimlilik. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ordu: Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Keskin, B. (2022). Eski Uygur Türkçesi hukuk belgeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Conceptual metaphor in everyday language. The Journal of Philosophy, 77(8), 453-486. Doi:10.2307/2025464
• Le Coq, A. von. (1918). Handschriftliche uigurische Urkunden aus Turfan. Túrán, (1), 449-460.
• Le Coq, A. von. (1919). Kurze Einführung in die uigurische Schriftkunde. Mitteilungen des Seminars für Orientalische Sprachen an der Friedrich-Wilhelms-Universität zu Berlin, Westasiatische Studien, 11, 93-109. (Reprinted in SEDTF, 3, 519-537).
• Mel’čuk, I. (1989). Dependency syntax: Theory and practice. Albany: State University of New York Press.
• Mel’čuk, I. (1998). Collocations and lexical functions. In A. P. Cowie (ed.), Phraseology: Theory, Analysis, and Applications (ss. 23-53). Oxford: Clarendon Press.
• Nesselhauf, N. (2005). Collocations in a learner corpus. Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Özkaya, B. (2011). Türkiye Türkçesinde belirteçlerle fiillerin birlikte kullanılması ve eş dizimlilikleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özyetgin, A. M. (2004). Eski Türk vergi terimleri. Tengrim Türklük Bilgisi Araştırmaları Dizisi: 4, Ankara: KÖKSAV.
• Özyetgin, A. M. (2014). İslam öncesi Uygurlarda toprak hukuku. Ankara: Ötüken.
• Radloff, W. (1928). Uigurische Sprachdenkmäler / Materialien nach dem Tode des Verfassers mit Ergänzungen von S. Malov herausgegeben. Leningrad: Akademiya Nauk.
• Rosch, E. (1975). Cognitive representations of semantic categories. Journal of Experimental Psychology: General, 104(3), 192.
• Sinclair, J. (1991). Corpus, concordance, collocation. Oxford: Oxford University Press.
• Sinclair, J., Jones, S., & Daley, R. (1970). English collocation studies: The OSTI report. London: Continuum.
• Sel, P. (2020). Runik harfli metinlerde eşdizimlilik. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Türkeş Sucu, N. (2023). Eski Uygur Türkçesi Örneğinde Eşdizim (Altun Yaruk, Maytrisimit, Huastuanift, Kuanşi İm Pusar). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sinop: Sinop Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des altuigurischen: Altuigurisch - Deutsch - Türkisch Eski Uygurcanın el sözlüğü: Eski Uygurca - Almanca - Türkçe. Göttingen: Harrassowitz Verlag.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dil bilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• Yamada, N. (1993). Sammlung uigurischer Kontrakte (J. Oda, P. Zieme, H. Umemura & T. Moriyasu, Haz.). Ōsaka: Daigaku Shuppankai.
• Zieme, P. (1974). Ein uigurischer Landverkaufsvertrag aus Murtuq. Asiatische Forschungen (AoF), 1, 295-308.
• Zieme, P. (1977). Drei neue uigurische Sklavendokumente. Asiatische Forschungen (AoF), 5, 145-170.