AN UNKNOWN WORD DERIVATION METHOD IN TURKISH LANGUAGE: “VERBALIZATION”

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 4, 1196 - 1214, 15.12.2025

Adem Bulut

https://doi.org/10.7884/teke.1720528

Öz

Languages universally rely on two core lexical categories: nouns and verbs. In Turkish, an agglutinative language, derivation between these categories is productive and historically continuous. However, certain Mamluk-era Kipchak Turkish texts -particularly Kitâbü’l Ef’âl and Et-Tuḥfetu’z Zekiyye fi’l Luġati’t Turkiyye- exhibit an atypical pattern: nominal forms function as finite verbs without the use of derivational suffixes or auxiliary elements. This syntactic and morphological shift suggests a unique form of zero derivation not previously attested in Turkic studies.
This paper introduces the term verbalization to describe this phenomenon, aligning it with related concepts in Western linguistic theory such as conversion and functional shift. Identified examples are analyzed in comparison with alternative readings in existing scholarship. The study aims to shed light on a rare derivational strategy within Turkic morphosyntax and expand our understanding of historical language variation and innovation.

Anahtar Kelimeler

Nouns , verbs , verbalization / verbing , derivational verbs , Kipchak Turkish manuscripts

TÜRK DİLİNDE BİLİNMEYEN BİR KELİME TÜRETME YÖNTEMİ: “FİİLLEŞTİRME”

Öz

Bütün dünya dillerinin temelinde iki farklı kelime türü vardır: isimler ve fiiller. Dillerin kendilerine has türetme şekilleri ile kimi dillerde bu iki kelime grubundan yeni isim ya da fiillerin türetilmesi mümkündür. Sondan eklemeli bir dil olan Türkçede de hem isimden fiil hem de fiilden yeni isimler türetilebilmektedir. Türk dilinin başlangıcından beri süregelen bu türetme imkânı hiçbir şekilde bozulmaya uğramamış aksine diğer dillerden ödünçlediği isim ve ekler sayesinde yeni yeni kelimeler türeterek söz varlığı daha da artmıştır. Öte yandan Memlûkler Dönemi’nde Kıpçak Türkçesi ile yazılmış eserlerden Kitâbü’l Ef’âl, Et-Tuḥfetu’z Zekiyye fi’l Luġati’t Turkiyye isimli eserlerde bugüne kadar Türk dilinde rastlanmayan bir kelime türetme şekline rastlanmıştır. Bu yöntemde herhangi bir yapım eki veya fiil / yardımcı fiil kullanılmadan isimler işlev değişikliğine uğramış, fiil gibi çekimlenmiştir.
Bu çalışmada eserlerde tespit edilen bu örnekler için “fiilleştirme” terimi önerilmiş, terimin ne olduğu Batı literatüründen hareketle açıklanmaya çalışılmış, tespit edilen örnekler diğer araştırmacıların okuma denemeleri karşılaştırmalı olarak sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İsim , fiil , fiilleştirme , kelime türetme yolları , Kıpçak Türkçesi eserleri

Kaynakça

• Akar, A. (2015). Türk dili tarihi. İstanbul: Ötüken.
• Alibekiroğlu, S. (2017). Türkçede sözcük türetme yolları. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 16(1), 35-46, https://doi.org/10.21547/jss.283259
• Al-Turk, G. (2006). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye üzerine bir dil incelemesi. Yayımlanmamış Yüksek lisans tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Argunşah, M. & Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. İstanbul: Kesit.
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-Zekiyye fil-Lügat-it-Türkiyye. İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• Baeskow, H. (2021). Noun-verb conversion as a metonumic metamorphosis, SKASE Journal of Theoretical Linguistics, (18), 2-34, http://www.skase.sk/Volumes/JTL48/pdf_doc/01.pdf
• Baydar, T. (2013). İsim + yardımcı fiil şeklinde oluşan birleşik fiiller üzerine. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitü Dergisi, (49), 55-66, https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunitaed/issue/2888/40007
• Boeschoten, H. (2023). A dictionary aof early middle Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• Boz, E. (2018). Terimler ve Tanımlar. (E. Boz, ed.), Türkiye Türkçesi II biçim bilgisi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Böler, T. (2019). Türkiye Türkçesi söz dizimi. İstanbul: Kesit.
• Caferoğlu, A. (2015). Türk dili tarihi I-II. Ankara: Altınordu.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Clark, E. V., & Clark, H. H. (1979). When nouns surface as verbs, Language, 55(4), 767-811. https://doi.org/10.2307/412745
• Comrie, B. (2005). Dil evrensellikleri ve dilbilim tipolojisi. (çev. İ. Ulutaş). Ankara: Hece.
• Coşar, A. M. (2019). Türkçe kelime türetmede kuruluş ve diziliş ilişkisi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 23(2), 271-287, https://dergipark.org.tr/tr/pub/turkoloji/issue/50187/521029
• Demir, N. (2017). Temel Kavramlar. Pilancı, H. (Ed.). Türkçe biçim bilgisi içinde (ss. 3-25), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Eminoğlu, E. (2011). Kitabü’l ef’âl -Kıpçakça satır arası sözlük-. Ankara: Akçağ.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Divânu Lügat-it-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Et Tuḥfetu’z Zekīyye Fī’l Luġati’t Turkiyye, İstanbul Beyazıt Umumi Kütüphanesi Veliyüddin Efendi Bölümü. No: 3092.
• Fromont, L. (2019). Verbing and nouning in french: toward an ecologically valid approach to sentence processing. Doctoral Dissertation, Montreal: Universite de Montreal.
• Fromont, L. A., Steinhauer, K., & Royle, P. (2020). Verbing nouns and nouning verbs: using a balanced design provides ERP evidence against “syntax-first” apprğaches to sentence processing. Plos One, 15(3), 1-30, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7069651/
• Harley, H. (2005). How do verbs get their names? Denominal verbs, manner incorporation, and the ontology of verb roots in english. Erteschik-Shir, N. & Rapoport, T. (ed.) In The Syntax of Aspect Deriving Thematic and Aspectual Interpretation (ss. 42-65). Oxford University Press, https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199280445.003.0003
• Inoue, T. (2023). Meaning derivation in verbing nouns: an analysis of tool nouns from the ecological semantics perspective. 教養・外国語教育センター紀要, 23-44.
• İzbudak, V. (1989). El-idrâk haşiyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Johanson, L. (2018). Türkçe dil ilişkilerinde yapısal etkenler. (çev. N. Demir). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kara, M. (2011). Ayrı düşmüş kelimeler. İstanbul: Kesit.
• Karaağaç, G. (2013a). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karaağaç, G. (2013b). Türkçe’nin dil bilgisi. Ankara: Akçağ.
• Karadavut, A. (2016). Türkçede yeni bir neoloji örneği: fiilleşen markalar. SUTAD, (39), 245-252. https://doi.org/10.21563/sutad.187019
• Karadoğan, A. (2007). Karanlık kelimesinin yapısına dair. Karadeniz Araştırmaları, 15(15), 117-123. https://dergipark.org.tr/tr/pub/karadearas/issue/10081/124312
• Karaoğlu, S. (2018). Türetimlikler. Boz, E. (Ed.), Türkiye Türkçesi II biçim bilgisi içinde (ss. 175-235). Ankara: Gazi Kitabevi.
• Kitābu’l İdrāk li- Lisāni’l Etrāk, İstanbul Beyazıt Umumi Kütüphanesi Veliyüddin Efendi Bölümü. No: 2896.
• Langacker, W. (1987). Nouns and verbs. Linguistic Society of America. 63(1), 53-94. https://doi.org/10.2307/415384
• Michaelis, L. A. & Minchun Hsiao, A. (2021). Verbing and linguistic innovation. Frontiers in Communication, (6), 1-10. https://doi.org/10.3389/fcomm.2021.604763
• Öner, M. (2006). Türkçede isim fiil yapımı üzerine notlar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3(1), 60-76, https://www.academia.edu/10220312/_
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines ethmolischen wörterbuchs der türksprachen. Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Ruiz de Mendoza, F. J. & Perez-Hernandez, L. (2011). The contemporary theory of metaphor: myths, developments and challenges. Metaphor and Symbol içinde (ss. 161-185). Psychology Press. https://doi.org/10.1080/10926488.2011.583189
• Salan, M. (2010). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye’de fiil. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sarı, İ. (2015). Türkçede ekleme dışı sözcük yapımı ve sözlükselleşme. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Shakespeare, W. (t.y.). The tragedy of King Lear. Folger Shakespeare Library.
• Steingass, F. (1998). A comprehensive Persian-English dictoniary. Librarie du Liban Publishers Sal.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı. İstanbul: Simurg.
• Topaloğlu, A., & Gürlek, M. (2016). Türkçede fiiller ve çatıları. İstanbul: Kesit.
• Toparlı, R., Çögenli, S., & Yanık, N. H. (2000). Kitâb-ı Mecmu-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Vural, H., & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tuna, O. N. (2011). Sümer ve Türk dillerinin tarihî ilgisi ile Türk dili’nin yaşı meselesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Turan, F. (1998). Modern Türkçede fiil tabanlarıyla sesteş isim soylular ve bir terim teklifi: fiil-isimler. İlmî Araştırmalar, (6), 246-261, https://dergipark.org.tr/tr/pub/fsmiadeti/issue/6483/85775
• Uzuntaş, H. (2015). Karangu(y)>karañu kelimesi Moğolca mı, Türkçe mi?. Gazi Türkiyat, (17), 175-182. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1995904
• Vaneva, M., & Bojadjiev, M. I. (2020). English zero derivation revisited: nouning and verbing in online bussines articles. International Journal of English Linguistics, 10(6), 307-321. Doi: 10.5539/ijel.v10n6p307
• Vural, H., & Böler, T. (2015). Ses ve şekil bilgisi. İstanbul: Kesit.
• Wehr, H. (1976). A dictionary of modern written Arabic. New York: Spoken Language Services.