MADEN ADLARININ KÖKEN BİLİMİ AÇISINDAN İNCELENMESİ

Yıl 2025, Cilt: 14 Sayı: 4, 1215 - 1237, 15.12.2025

Dilan Tapar

https://doi.org/10.7884/teke.1720577

Öz

Göçebelikten yerleşik hayata kadar geniş bir etki alanına sahip faaliyetlerden biri madenciliktir. Madenciliğin ekonomi, askerî, ticari, jeoloji, kimya ve benzeri birçok sahada etkisi bulunmaktadır ve dilcilik de bu etkilerden başlıca olanıdır. Madenler, dilcilik içerisinde anlam bilim, yer adı bilimi, söz varlığı vb. birçok yaklaşımla incelenmiştir. Çalışmada ele alınan yaklaşım köken bilimidir (etimoloji).
Çalışmanın konusu, maden adlarının köken bilimi açısından incelenmesidir. Çalışma, metalik madenler (altın, demir, gümüş ve bakır) ve bu madenlerden elde edilen alaşımlı metallerle (tunç ve çelik) sınırlandırılmıştır. Nitel bir araştırma olan çalışmada belge analizi yöntemi kullanılmıştır. Madenlerin kökeninin belirlenmesinde ses bilgisi, anlam bilimi ve benzeri yaklaşımlar dikkate alınmıştır. Çalışmada elde edilen bulguların güvenirlik ve geçerliğini ortaya koymak amacıyla madenler (altın, demir, gümüş, bakır, çelik ve tunç), Türk dilinin tarihî ve çağdaş şiveleriyle lehçelerindeki kullanımları açısından incelenmiştir. Çalışma sonucunda Türk dili asıllı olduğu tespit edilen maden adlarının, Türk dilinin kültürel ve tarihi gelişimine dair aydınlatıcı bilgiler sunduğu ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Türk dili , maden adları , köken bilimi , diyalekt

ANALYSIS OF MINE NAMES IN TERMS OF ETYMOLOGY

Öz

Mining is one of the activities that has a wide area of impact from nomadism to settled life. Mining has an impact on many fields, including economics, military, commerce, geology, chemistry, and linguistics. The approach taken into consideration in the study is etymology.
The subject of the study is the examination of mineral names in terms of etymology. The study is limited to metallic minerals and alloyed metals obtained from these minerals. Document analysis method was used in the study. Phonetics, semantics and similar approaches were taken into account in determining the origin of minerals. The data is important in terms of the historical and contemporary dialects of the Turkish language and its use in its geography. As a result of the study, it was understood that the mineral names determined to be of Turkish origin provide enlightening information about the culture and history of the Turkish language.

Anahtar Kelimeler

Turkish language , mineral names , etymology , dialect

Kaynakça

• Aksu, N. ve Işık, A. (1997). Türkiye Türkçösü- Kırgız Türkçösü sözdügü. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı.
• Arıkoğlu, E. (2003). Tuva Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Ankara: Akçağ.
• Atalay, B. (1983). Divanü Lûgat-it-Türk tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Atalay, B. (1985). Divanü Lûgat-it-Türk dizini endeks (C I-IV). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Balıkçı, Ş. (2021). Türkiye’de “madenlerin” kültleşme süreçlerine dair bir değerlendirme. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi (6), 231-248. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1486007
• Baskakov, N. A. (1996). N. A. Baskakovu, Ot kolleg in učbenikov. Rossijkaja Akademija Nauk.
• Bayram, B. (2007). Çuvaş Türkçesi-Türkiye Türkçesi sözlük. Konya: Tablet.
• Berdak, Y. (1994). Özbekistan Türkçesi-Türkiye Türkçesi Türkiye Türkçesi-Özbekistan Türkçesi. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Caferoğlu, A. (2021). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford University: Oxford At The Clarendon.
• Çağbayır, Y. (2007). Orhun yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı. İstanbul: Ötüken.
• Doğru, A. ve Kaynak, İ. (1991). Gagauz Türkçesinin sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Ehmetyanov, R., Möhemmetdinov, R., Nurieva, F. ve Ganiev, F. (2014). Türkçe-Tatarca sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2007). Türk lehçeleri grameri. Ankara: Akçağ.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş-metin-çeviri-notlar-dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon. Harrassowitz.
• Erden, U. (2017). İslam öncesi Türklerde madencilik ve maden ürünlerinin ticareti (Hunlar, Göktürkler, Uygurlar). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bilecik: Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ergin, M. (2009). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü (2. baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Joki, A. J. (1952). Die Lehnwörter des Sajansamojedischen. Helsinki.
• Kafesoğlu, İ. (1998). Türk millî kültürü. İstanbul: Ötüken.
• Kałużyński, S. (1961). Mongolische elemente in der jakutischen Sprache. Warszawa.
• Karaağaç, G. (2018). Dil bilimi terimleri sözlüğü (2 bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karaağaç, G. (2021). Türkçe verintiler sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Koç, K., Bayniyazov, A. ve Başkapan, V. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ.
• Laufer, B. (1916). Loan-words in Tibetan. T’oung Pao, s. 403-552.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük. (çev. G. Karaağaç) Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Mudrak, O. A. (2015). En eski Türk dilinin metal adları ile ilgili sözvarlığı. (çev. E. Atmaca ve R. Adzhumerova). Dil Araştırmaları Dergisi, 9(17), 229-292. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/1531597
• Mutçalı, S. (1995). Arapça-Türkçe sözlük. İstanbul: Dağarcık.
• Nadalyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R., ve Şçerbak, A. M. (Dü). (1969). Drevnetyurkskiy Slovar. Izdatel’stvo Nauk.
• Naskali, E. G. ve Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Németh, G. (1928). Az uráli és a török nyelvek ösi kapcsolata.
• Özkan, M. (1995). Türk dilinin gelişme alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz.
• Öztürk, E. (2017). Eski Anadolu Türkçesi el kitabı. Ankara: Akçağ.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Radloff, W. (1893-1911). Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy (C I-IV). Imperatorskaya Akademiya Nauk.
• Ramstedt, G. J. (1935). Kalmückisches Wörterbuch. Helsinki.
• Ramstedt, G. J. (1957). Einführung in die altaische Sprachwissenschaft. I. Lautlehre. Helsinki.
• Rassadin, V. İ. (1980). Mongolo-burjatskie zaimstvovanija v sibirskix tjurkskix jacykax.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Suomalais-Ugrilainen Seur.
• Rybatzki, V. (1999). Turkic Words for Steel and Cast Iron. Turkic Languages, 3, s. 56-86.
• Sevortyan, E. V. (1974). Êtimologičeskij Slovar Tjurkskix Jazykov (C 1). Nauka.
• Sevortyan, E. V. (1978). Êtimologičeskij Slovar Tjurkskix Jazykov (C 2). Nauka.
• Sevortyan, E. V. (1980). Êtimologičeskij Slovar Tjurkskix Jazykov (C 3). Nauka.
• Sevortyan, E. V. (1997). Êtimologičeskij Slovar Tjurkskix Jazykov. L. S. Levitskaya, A. V. Dybo ve V. I. Rassadin (C 5). Nauka.
• Şçerbak, A. M. (1997). Rannie tjurksko-mongol’skie jazykovye svjazi. Rossijskaja Akademija Nauk.
• Şen, S. (2008). Eski Türklerde Maden İşçiliğine Bir Bakış. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 5(3), s. 163. https://www.academia.edu/35878096/Eski_T%C3%BCrklerde_Maden_%C4%B0%C5%9F%C3%A7ili%C4%9Fine_Bir_Bak%C4%B1%C5%9F
• Tannagaşeva, N. N. ve Akalın, Ş. H. (1995). Şor sözlüğü. Adana: Türkoloji Araştırmaları.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, Ş. (1994). Tunyukuk yazıtı. Ankara: Simurg.
• Tekin, Ş. (2003). Makaleler I: Altayistik. Ankara: Grafiker.
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lugatı sprachgeschichtliches und etymologisches wörterbuch des Türkei-Türkischen. İstanbul, Wien: Simurg, Osterreichischen Akademie der Wissenschaften.
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü (2. baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tuna, O. N. (1989). Sümer-Türk dillerinin tarihî ilgisi ve Türk dilinin yaşı meselesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, (37), 257-293.
• Ünlü, S. (2012a). Harezm Altınordu Türkçesi sözlüğü. Eğitim.
• Ünlü, S. (2012b). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Eğitim.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Eğitim.
• Üşenmez, E. (2010). Karahanlı Türkçesinin sözlüğü. İstanbul: Doğu.
• Vámbéry, H. (1878). etymologisches wörterbuch der Turkotatarische sprachen, ein versuch zur darstellung des famillienverhältnisses des Turko-Tatarischen wortschatzes. Leipzig: F. A. Brockhaus.
• Vasiliev, Y. (1995). Türkçe-Sahaca (Yakutça) sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yıldız, S. (2019). Anadolu ve tarih öncesi çağlar. Ankara: İksad.
• Wendt, H. F. (1960). Die Türkischen elemente im Rumanischen, Berlin: De Gruyter.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch - Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca-Almanca-Türkçe. Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Genel Ağ Kaynakları
• https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/turkiyede-madencilik/2022-yili-maden-dis-ticaret.pdf [Erişim Tarihi: 03.02.2024].
• https://www.mta.gov.tr/v3.0/sayfalar/bilgi-merkezi/turkiyede-madencilik/2022-yili-maden-dis-ticaret.pdf [Erişim Tarihi: 09.02.2024].
• https://www.mta.gov.tr/ [Erişim Tarihi: 09.02.2024].