The Phrases in Translations of Historical Texts

Yıl 2012, Cilt: 1 Sayı: 1, 124 - 157, 01.03.2012

Ümit Eker

https://doi.org/10.7884/teke.16

Öz

In this study, the phrases in translations of historical texts quoted from Old Turkey Turkish into Turkey Turkish have been dealt. So, the samples from translations metaphrased into Turkey Turkish of the works called Battalnâme, Dânişmendnâme, Fetihnâme and Tevârîh-i Âl-i Osman belonging to the period of Old Turkey Turkish have been given and the matters to be applied during the translations of the phrases have been discussed. In a sense, the activity to be specified as intralingual language conversion is a branch of translation converting, that is, translating, the texts written in the historical periods of a language into a language already used in the same dialect is characterized as intralingual translation. This subject of intralingual translation to be regarded as still new of Turcology is as minimum important as cross language translations. Because various differences in internal and external structure of language occur in time. The phrases seen in various ways in the dialect of a language or in the different accents of a dialect constitute an important problem in the translations of historical texts.

Anahtar Kelimeler

Old Turkey Turkish, Historical Text Translation, Intralingual Translation, Intralingual Translation.

Tarihî Metin Aktarımlarında Deyimler

Öz

Bu çalışmada Eski Türkiye Türkçesinden Türkiye Türkçesine yapılan tarihî metin aktarımlarındaki deyimler ele alınmıştır. Bunun için Eski Türkiye Türkçesi dönemine ait Battalnâme, Dânişmendnâme, Fetihnâme ve Tevârîh-i Âl-i Osman adlı eserlerin Türkiye Türkçesine yapılmış aktarımlarından örnekler verilmiş, deyimlerin aktarımında uygulanması gereken hususlar tartışılmıştır. Bir bakıma “lehçe içi dil dönüştürmesi” olarak nitelendirilebilecek faaliyet, aktarmanın bir koludur. Bir dilin tarihî dönemlerinde yazılmış metinlerini aynı lehçe içinde hâlihazırda kullanılan dile dönüştürmek, yani aktarmak “lehçe içi aktarma” olarak nitelendirilmektedir. Türkoloji’nin henüz yeni sayılabilecek bu lehçe içi aktarma konusu en az diller arası çeviriler kadar önemlidir. Çünkü dilin iç ve dış yapısında zamanla birtakım farklılıklar meydana gelir. Bir dilin lehçelerinde ya da bir lehçenin farklı ağızlarında değişik şekillerde görülen deyimler, tarihî metinlerin aktarımında da önemli bir sorun oluşturur.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkiye Türkçesi, Tarihî Metin Aktarımları, Deyimler, Lehçe İçi Aktarma, Dil İçi Çeviri.

Kaynakça

• AKALIN, Ş. vd., (2005). Yazım Kılavuzu. (24. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ___________. (2009). Türkçe Sözlük. (10. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• AKAR, A. (2010). Lehçe Oluşma Şartları ve Evreleri Bakımından Eski Türkiye Türkçesi. Türklük Bilimi Araştırmaları, 28, 15 – 29.
• AKSAN, D. (2000). Her Yönüyle Dil – Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• __________. (2008). Türkçenin Gücü. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• AKSOY, Ö. A. (1952). Atasözleri ve Deyimler Hakkında II. 15(2), 154 – 161.
• __________. (1984a). Atasözleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• __________. (1984b). Tek Sözcüklü Deyim Var mı?. Çağdaş Eleştiri, 4 – 6.
• __________. (1988). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 2, Ankara: İnkılâp Kitabevi.
• BANGUOĞLU, T. (2000). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• BERK, Ö. (2005). Çeviribilim Terimcesi. İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları.
• ÇAĞATAY, S. Ş. (1944). Eski Osmanlıca Üzerinde Bazı Notlar. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2(2), 297 – 312.
• __________. (1947). Eski Osmanlıcada Fiil Müştakları, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 2(2), 353 – 368.
• DEMİR, N. (2004). Dânişmend-nâme. Ankara: Akçağ Yayınları.
• __________. (Hazırlayan), (2006a). Dânişmend Gazi Destanı. Ankara: Hece Yayınları.
• __________ ve ERDEM, M. D. (Hazırlayanlar), (2006b). Battal-nâme (Eski Türkiye Türkçesi). Ankara: Hece Yayınları.
• __________. (2006c). Türk kültüründe Destan ve Battal Gazi Destanı, Turkish Studies - Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1(1), 106 – 159.
• DENİZER, F. U. (2007). Tarihî Metinleri Aktarma Problemleri – Dede Korkut Oğuznâmeleri ve Türkiye Türkçesine Yapılmış Aktarmaları Üzerine Kelime Düzeyinde Bir İnceleme-. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Muğla: Muğla Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• EKER, S. (1989). Kazakça Bir Hikâye – Songı Tӓsil, Metin – Çeviri – Dizin. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• ERCİLASUN, A. B. (2007). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• __________. (1997a), Lehçeler Arası Aktarma, Türk Dünyası Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ Yayınları, 91 – 100.
• __________. (1997b). Türk Lehçelerinin Anlaşılmasında Dikkat Edilecek Noktalar, Türk Dünyası Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ Yayınları, 179 – 207.
• __________ (1994). Lehçelerden Türkiye Türkçesine Aktarma, II. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı 8 – 9 – 10 Aralık 1994. Türkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği, Ankara, 41 – 45.
• EYÜBOĞLU, K. (1973). Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler 1 – 2, İstanbul.
• GEDİKLİ, Y. (1994). Türk Lehçelerinden Metin Aktarma Yolları ve Metin Aktarmanın İlke ve Meseleleri, II. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı 8 – 9 – 10 Aralık 1994. Türkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği, Ankara, 58 – 69.
• GÜLSEVİN, G. vd. (2004). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• HATİPOĞLU, V. (1964). Kelime Grupları ve Kuralları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten [1963], 203 – 244.
• __________. (1981). Türk Dilinde İkileme, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• JACOBSON, R. ([1959] 1987). On Lingusitic Aspects of Translation. Language in Literature, 428 – 435.
• KAHRAMAN, T. (1996). Çağdaş Türkiye Türkçesinde Fiillerin Durum Ekli Tamlayıcıları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• KARABÖRK, K. (2006).‘Yol’ Kelimesiyle Yapılan Anlamca Kaynaşmış ve Deyimleşmiş Birleşik Fiiller. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 562(91), 357 – 363.
• KARADOĞAN, A. (2004). Türk Lehçeleri Arasında Aktarma Sorunları, Türkmen Türkçesi – Türkiye Türkçesi Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• KORKMAZ, Z. (1977). Eski Anadolu Türkçesi Üzerindeki Çalışmaların Bugünkü Durumu ve Karşılaştığı Sorunlar. Türkoloji Dergisi, 13 – 23.
• __________. (1989). Eski Anadolu Türkçesindeki -van / -ven, -vuz / -vüz Kişi ve Bildirme Eklerinin Anadolu Ağızlarındaki Kalıntıları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1964, 43 – 65.
• __________. (1995a). Anadolu’da Türkçenin Yazı Dili Oluşu ve İlk Öncüleri. Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• __________. (1995b). Kaşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi. Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• __________. (1995c). Batı Anadolu Ağızlarında Yazı Dilinden Ayrılan İsim Çekimi Ekleri ve Fonologie - Morphologie Bağlantısı, Türk Dili Üzerine Araştırmalar II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 222 – 231.
• __________. (1995d). Türk Dilinde -ça Eki ve Bu Ekle Yapılan İsim Teşkilleri Üzerine Bir Deneme, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 12 – 84.
• __________. (1995e). Eski Anadolu Türkçesinde Aslî Ünlü (Vokal) Uzunlukları, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 443 – 458.
• __________. (1995f). Anadolu Yazı Dilinin Tarihî Gelişmesinde Beylikler Devri Türkçesinin Yeri, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 419 – 423.
• __________. (1995g). Anadolu’da Türkçenin Yazı Dili Oluşu ve İlk Öncüleri, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 429 – 434.
• __________. (1995ğ). Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 205 – 216.
• __________. (1995h). Yunus Emre ve Anadolu Türkçesinin Kuruluşundaki Yeri, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 360 – 364.
• __________. (1995ı). XI. – XIII. Yüzyıllar Arasında Oğuzca, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 268 – 273.
• __________. (1995i). Selçuklular Çağı Türkçesinin Genel Yapısı, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 274 – 286.
• __________. (1995j). Anadolu Beylikleri Devrinde Türk Dili ve Karamanoğlu Mehmet Bey, Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 424 – 428.
• __________. (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• __________. (2004). Eski Anadolu Türkçesinin Türk Dili Tarihindeki Yeri. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 99 – 106.
• KÖKSAL, D. (2008). Çeviri Eğitimi – Kuram ve Uygulama. Ankara: Nobel Yayın ve Dağıtım.
• KÖKTEKİN, K. (2008). Eski Anadolu Türkçesi. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• KÖYMEN, M. A. (1993). Selçuklu Devri Türk Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• MANSUROĞLU, M. (1988). Şeyyad Hamza’nın Doğu Türkçesine Yaklaşan Manzumesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1956, 125 – 144.
• MUSAOĞLU, M. (2003). Türkçede Çeviri ve Aktarma. Bilig, 24, 1 – 22.
• ÖZKAN, M. (1995). Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. İstanbul: Filiz Yayınları.
• ÖZÖN, M. N. (1945). Türkçe Tabirler Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• PÜSKÜLLÜOĞLU, A. (2006). Türkçe Deyimler Sözlüğü, Ankara: Arkadaş Yayınevi.
• SAUSSURE, F. (2001). Genel Dilbilim Dersleri (Çeviren: Berke Vardar). İstanbul: Multilingual Yayınları.
• SLOBODNIK, D. (2004). Lehçelerin Çevirisi Üzerine Gözlemler. (Çevirenler: Sema Rifat – Mehmet Rifat), Çeviri Seçkisi – 2. Çeviri (bilim) Nedir? Başkasının Bakışı (Hazırlayan: Mehmet Rifat), Dünya Kitapları, İstanbul, 141 – 146.
• SÜMER, F. (1999). Oğuzlar (Türkmenler), Tarihleri – Boy Teşkilatı, Destanları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• ŞAHİN, H. (2003). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• ŞEKER, M. (2006). Anadolu’nun Türkleşmesi ve Kültürel Hayatı. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• ŞEN, S. (2008). Standart Türkiye Türkçesinde Deyimlerle Yaşayan Tarihî Sözcükler. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı: 681 (96), 255 – 263.
• TİMURTAŞ, F. K. (1994). Eski Türkiye Türkçesi. İstanbul: Enderun Yayınları.
• TOPALOĞLU, A. (1989). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• TÜRKAY, O. (1994). Türk Edebiyatları Arasında Aktarma ve Karşılıklı Yayın Sorunları. II. Türk Dünyası Yazarlar Kurultayı 8 – 9 – 10 Aralık 1994, Türkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği, Ankara, 56 – 57.
• UĞURLU, M. (1999). -ArAk ve -p ile Kurulan Zarf Fiilli Parçalarda Sınır Vurgulayışın Rolü, 3. Uluslararası Türk Dil Kurultayı 1996, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1181 – 1187.
• __________. (2000). Türk Lehçeleri Arasında Aktarma Meseleleri ve ‘Abay Yolu’ Romanı. Bilig, 15, 59 – 80.
• __________. (2001). Türk Lehçelerinin Aktarımında Valenz Sözlüklerinin Önemi Doğu Akdeniz
• Üniversitesi, Uluslararası Sözlükbilim Sempozyumu Bildirileri
• (Yayımlayanlar: Nurettin Demir – Emine Yılmaz), Gazimağusa, 197 – 206.
• __________. (2002). Kırgız ve Türkiye Türkçesi Arasında Bire Bir Kelime Eşdeğerliği, ‘Camiyla’ Romanındaki Meseleler Üzerine, Scholarly Depth and Accuracy. A Festschrift to Lars Johanson (Yayımlayanlar: Nurettin Demir – Fikret Turan), Grafiker Yayınları, Ankara, 389 – 401.
• __________. (2003). Türkiye Türkçesinde ‘Bakış’ (Aspektotempora). Türk Bilig, 5, 124 – 133.
• __________. (2004). Türk Lehçeleri Arasında Kelime Eşdeğerliği, Bilig, 29, 29 – 40.
• __________. (2006). Intralingual Übersetzung: Eine neue Aufgabe für die Turkologie. – Probleme der Wiedergabe älterer türkischer Texte im modernen Türkisch-. Die Turkologie in Mainz: Traditionen und Perspektiven. Symposium an der Johannes Gutenberg – Universität Mainz, 9. – 11. Juni 2006’da sunulan bildiri, Mainz – Almanya, [baskıda]. __________. (2007a).
• Die ‘falschen Freunde’: Ein Problem bei der
• Übersetzungzwischen den Türksprachen, Einheit und Vielfalt in der türkischen
• Welt. Materialien der 5. Deutschen Turkologenkonferenz Universität Mainz, 4. – 7. Oktober 2002, (Herausgegeben: Hendrick Boeschoten – Heidi Stein). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag, 206 – 214.
• __________. (2007b). Lehçe İçi Aktarmada Yalancı Eşdeğerlik. 38. Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi (ICANAS), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu.
• __________. (2008). Dede Korkut’u Okumak İstiyorum Ama..., Turkish Studies – Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 3 / 1, 7, 129 – 137.
• __________. (2011). Oğuzca ve Anadolu Merkezli Oğuz Türkçesi, Turkish Studies – Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 6 / 1, 123 – 154.
• UYGUR, C. V. (Hazırlayan), (2007). Kıvâmî, Fetih-nâme. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• VARDAR, B. vd. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• YAVUZ, K. vd. (Hazırlayanlar), (2007). Osmanoğullarının Tarihi, Tevârîh-i Al-i Osman. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• YAZICI, M. (2007). Yazılı Çeviri Edinci. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• YILMAZ, E. (2004). Narspi - Yazı Çevrimi, Türkçe Çeviri, Sözlük – Dizin. Ankara: Öncü Kitap.
• YÜCEOL ÖZEZEN, M. (2001). Türkçe Deyimler Üzerine Birkaç Söz. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, 2(600), 869 – 879.