MANAS DESTANI’NDA TÜRK KELİMESİ VE AĞAÇ, KOYUN / KOÇ KÜLTLERİ

Yıl 2016, Cilt: 5 Sayı: 4, 0 - 0, 15.12.2016

Nurdin Useev

Öz

Türk dünyasının bin senelik destan geleneğini, tarihini, kültürünü ve
dünya görüşünü kendi içinde barındıran Manas Destanı’nda, çağdaş Türk
lehçelerinde kullanılmayan birçok kelime geçmektedir. Bu kelimelerin
bazıları sadece belirli durumlarda söylenen kalıp metinlerde yer almaktadır.
Bu kelimelerden biri de tarihî Türk lehçelerinde ve Klasik Türk
Edebiyatı’nda güç, kudret, güçlü, güzel ve olgun anlamlarında kullanılan
Türk kelimesidir. Söz konusu kelime Manas Destanı’nın söylendiği Kırgız
Türkçesinde hiç görülmez. Hatta diğer Türk lehçelerinde de geçmemektedir.
Ancak, geçmiş asırların kültürünü, inancını mısralarında korumuş olan
Manas Destanı’nda Türk kelimesi bir etnonim olmaktan ziyade leksik
anlama sahip bir cins isim olarak kullanılmaktadır. Destandaki Türk
kelimesi güzel, iyi ve büyük anlamlarına gelmektedir. Güzel, iyi anlamlarını
veren Türk kelimesi bir yerin güzelliğini yansıtmak için kullanılan ve iki
yerde aynen tekrar edilen kalıp metinde geçmektedir. ‘Biri terek, biri tal,
Cıgaçının türkü uşu (Biri kavak, biri söğüt, Ağaçların güzeli bu)’
mısralarında, Türk kelimesi kavak ve söğüdün, ağaçların güzeli ve iyisi
olduğunu ifade etmektedir. Bunun nedeni de söz konusu ağaçların kült
anlamına sahip olmasıdır. Çünkü kavak ve söğüt ağaçlarının kendilerine ait
özellikleri bulunmaktadır. Örneğin: Altay destanlarında Tanrı tarafından
gönderilen kutlu kızlar, kavak ağacı vasıtasıyla yeryüzüne iner. Kavak, çocuk
dileği için Tanrı’dan dilek dilenen kutlu mekân sembolüdür. Büyük anlamına
gelen Türk kelimesi de kalıplaşmış mısralarda geçerek hep koyun, koç ve
kuzu için kullanılmaktadır. Makalemizde bu durum koyun / koç kültü ile
ilişkilendirilmiştir.
Çalışmada Türk kelimesinin geçtiği kalıp metinler ile birlikte kullanılan
kelimeler ele alınarak Manas Destanı’ndaki Türk kelimesinin ağaç ve koyun
/ koç kültü ile ilişkili olduğu ortaya çıkarılmıştır. 

Anahtar Kelimeler

Manas destanı, Türk kelimesi, ağaç kültü, koyun / koç kültü, kavak

Kaynakça

• YUDAHİN, K. K. (1985). Kirgizsko-Russkiy Slovar’ II. Frunze: Kırgız Ansiklopedisi Yay