TANIKLARIYLA TARAMA SÖZLÜĞÜ VERİLERİNE GÖRE UR- / VUR- FİİLİNİN DEYİMLEŞMİŞ BİRLEŞİK FİİLLERDEKİ KULLANIMLARI

Yıl 2017, Cilt: 6 Sayı: 3, 1316 - 1333, 15.09.2017

Yeter Torun Öğretmen

Öz

İlk
yazılı kaynaklardan itibaren Türkçenin sözvarlığı içinde yer alan ur- / vur- fiili, Türkçenin tarihî gelişimi içinde gerek asıl fiil
gerekse deyimleşmiş birleşik fiiller içinde kullanımı açısından Türkçenin sözvarlığı
zenginliklerinden birini oluşturmuş ve oluşturmaktadır. Clauson, ur- fiilinin “kolun kullanımına bağlı
olarak yerleştirmek (to put) ve vurmak (to strike)” olmak üzere iki
anlamı olduğunu vurgulamış ve fiilin yerleştirmek
anlamıyla kullanımının deyimleşmiş kullanımlarda yaygınlık gösterdiğini dile
getirmiştir (1972: 194).  Ur- fiilinin bu iki temel anlamından zaman
içinde yeni yan anlamlar, soyut anlamlar kazandığı görülmektedir. Bir sözcüğün
kazandığı yan ve soyut anlamları belirlemenin en iyi yolu, o sözcüğün eşdizimliliğinin
irdelenmesidir. Bu çalışmada, Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü’nde yer alan ur-/ vur- fiilinin eşdiziminden oluşan
deyimleşmiş birleşik fiiller üzerinde duruldu. Ur- / vur- fiilinin eşdiziminden oluşan deyimleşmiş birleşik
fiiller ilk olarak fiil-tamlayıcı
ilişkisi açısından değerlendirildi ve Türkçenin tarihî gelişimi içinde fiil-tamlayıcı ilişkisi açısından bir
farklılık olup olmadığı belirlendi. İkinci olarak ur- / vur- fiiliyle oluşturulan deyimleşmiş birleşik fiiller eşdizimlilik
açısından incelendi. Ur- / vur-
fiilinin isim unsuruyla eşdizimi ilk olarak ismin kökenine göre ele alındı,
buna göre ilgili kullanımlar Türkçe  isim + ur- 
fiili, Arapça  isim + ur-  fiili, Farsça isim + ur-  fiili, yansıma ve diğer isimler  + ur- fiili şeklinde sınıflandırıldı.
Ayrıca ur- fiilinin birlikte
kullanıldığı ismin niteliğine göre de bir tasnif denemesi yapıldı. Bu çerçevede
insan bedeniyle ilgili isimler (el, ayak,
baş, boyun, ağız, göz, kulak, yüz gibi)+ ur-, nesne isimleri + ur-, algı
oluşturmaya yönelik eylemsiler / isimler + ur-, söz ve sesle ilgili isimler +
ur-, sayrılıkla ilgili isimler + ur-, ısı
ve ateşle ilgili isimler + ur-, yer ile ilgili isimler + ur-, yazı ve resimle
ilgili isimler + ur-, hareket isimleri + ur- ve diğer isimler + ur- başlıklarına yer verildi. Üçüncü olarak ur- fiilinin anlamlarına göre
deyimleşmiş birleşik fiiller tasnif edildi. Ayrıca Tanıklarıyla Tarama
Sözlüğü’nde yer alan ur- fiiliyle
oluşturulan deyimleşmiş birleşik fiillerin Eski Türkçe ve Türkiye Türkçesindeki
kullanımları fiil-tamlayıcı ilişkisi ve eşdizimlilik açısından karşılaştırıldı.

Anahtar Kelimeler

Sözvarlığı, fiil, eşdizimlilik, deyimleşmiş birleşik fiil

Kaynakça

• AKSAN, D. (1999). Anlambilim – Anlam Bilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi. ARSLAN EROL, H. (2008). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Ankara: TDK Yayınları. ATALAY, B. (1999). Divanü Lugat-it-Türk Dizini, Cilt IV. Ankara: TDK Yayınları. CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Londan: Oxford University Press. GÜNAY, V. D. (2007). Sözcükbilime Giriş. İstanbul: Multilingual Yayınları. İMER, K., KOCAMAN, A. ve ÖZSOY, A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. JACKSON, H. (2016). Sözlükbilime Giriş. Çev.: Mehmet Gürlek-Ellen Patat. İstanbul: Kesit Yayınları. KARAAĞAÇ, G. (2013). Anlam (Anlam Bilimi ve İletişim). İstanbul: Kesit Yayınları. ÖZTÜRK, D. (2008). Türkiye Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış-Deyimleşmiş Birleşik Fiiller. Ankara: TDK Yayınları. ŞEN, S. (2010). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Samsun. YÜCEOL ÖZEZEN, M. ve ÖRDEM, E. (2014). Yüz Kuramları Çerçevesinde Dil-Beden İlişkisi ve Türkiye Türkçesi – Bilişsel Dilbilimsel Bir Yaklaşım-. International Journal of Language Academy ISSN: 2342-0251 Volume 2/1 Spring 2014 p. 151 / 177. GÜNCEL TÜRKÇE SÖZLÜK. www.tdk.gov.tr / 030.02.2017. TTS. (1972). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü I-VI. Ankara: TDK Yayınları.