MAHTUMKULU’NUN DİLİNDE KUŞ ADLARI

Yıl 2017, Cilt: 6 Sayı: 4, 0 - 0, 15.12.2017

Osman Yıldız

Öz

Türkmen yazı dilinin kurucusu Mahtumkulu, sadece Türkmenlerin değil; Oğuzlar baĢta olmak üzere bütün Türk dünyasının en önemli edebî Ģahsiyetlerinden birisidir. Mahtumkulu‟nun manzumeleri, Ģairin ifade kudretini yansıtır çok zengin bir söz varlığına sahiptir. Bu büyük leksikal hazinede kuĢ adlarının da özel bir yeri vardır. Mahtumkulu Divanı incelendiğinde görülecektir ki, Ģiirlerde sembollerin ve mecazların aktarılmasını sağlamak için pek çok kuĢ adına yer verilir. Bu anlatım tarzı; Ģairin meramını ifade ederken deyim aktarmalarından bir hayli yararlandığını göstermesi bakımından son derece ilgi çekicidir.  Bu yazıda Mahtumkulu Divanı‟ndaki kuĢ adları ele alındı. Eserin taranması suretiyle tespit edilen kuĢ adları, kökenleri ve anlamları bakımından incelendi. Türkçe kökenli olan kuĢ adlarının kuruluĢ sistematiği belirlenmeye çalıĢıldı; tarihî ve çağdaĢ Türk lehçelerindeki kullanımları üzerinde duruldu. ġairin kökeni dolayısıyla burada öncelik Türkmen Türkçesine verildi. Mahtumkulu‟nun dilindeki kuĢ adlarının bugünkü Türkmen Türkçesinde yaĢayıp yaĢamadığı araĢtırıldı. Bu amaçla, belli baĢlı Türkmen Türkçesi sözlüklerine baĢvuruldu. Söz konusu sözlüklerde mevcut olan kuĢ adları için verilen bilgiler, aynen alıntılandı. Nihayetinde Mahtumkulu‟nun dilindeki kuĢ adlarının hangi ağırlıkta olduğunu belirleyebilmek maksadıyla bu adların Ģairin Ģiirlerindeki sayıları ve kullanım sıklıkları, tabloda gösterildi. 

Anahtar Kelimeler

Mahtumkulu, Türkmen Türkçesi, kuĢ adları, ad bilimi

Kaynakça

• ABĠK, A. D. (2009). Kutadgu Bilig‟de Hayvan Adları. Cem Dilçin Armağanı I, Journal of Turkish Studies, Türklük Bilgisi Araştırmaları, 33(1), 1. ACPED: STEINGASS, F. (1975). A Comprehensive Persian-English Dictionary. Beirut. AL: ATALAY, B. (1970). Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü. Ankara. ARAT, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III, İndeks. (haz. K. Eraslan- O. F. Sertkaya - N. Yüce). Ġstanbul: TKAE Yay. AġIROV, A. (2014). Mahtumkulu Bütün Eserleri, C I-II. (Türkiye Türkçesine Aktaranlar: A. Güzel vd.). Ankara. AYDEMĠR, A. (2013). Kutadgu Bilig ve Divanü Lugati‟t-Türk‟te KuĢlar. The Journal of Academic Social Science Studies JASSS International Journal of Social Science, 6(1), 271-279. AZMUN, Y. (1978). Mahtumkulu Divanının Dil Hususiyetleri. YayımlanmamıĢ Doktora Tezi, Ġstanbul: Ġstanbul Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü. BĠRAY, H. (1992). Mahtumkulu Divanı. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. BĠRAY, H. (1999). Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde İsim. Ankara: TDK Yay. CANKURT, H. (2013). Mahtumkulu Firâkî‟nin ġiirlerinde Muhteva. Turkish Studies, 8(9), 911951. DLT: ATALAY, B. (1986). Divanü Lûgat-it-Türk Dizini “Endeks”. Ankara: TDK Yay. DS: (1968, 1978). Türkiye‟de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, C III, X. Ankara: TDK Yay. ECKMANN, J. (2014). Nehcü‟l-Ferādīs. (Yayımlayanlar: S. Tezcan-H. Zülfikar; Dizin-Sözlük: A. Ata). Ankara: TDK Yay. EDPT: CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford. ERGĠN, M. (1991). Dede Korkut Kitabı II. Ankara: TDK Yay. EUTS: CAFEROĞLU, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay. FTL: ġÜKÛN, Z. (1984). Farsça-Türkçe Lûgat, Gencinei Güftar Ferhengi Ziya, C I-II-III. Ġstanbul: MEB Yay. GABAIN, A. von (2007). Eski Türkçenin Grameri. (çev. M. Akalın). Ankara: TDK Yay. GTDS: AġIROV, A. ve GELDĠYEV, R. (2013). Gadımı Türkmen Diliniñ Sözlügi I. AĢgabat. GTS: GAYDARCĠ G. A. vd. (1991). Gagauz Türkçesinin Sözlüğü. (Rusçadan Aktaranlar: Ġ. Kaynak, A. M. Doğru). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. HANSER, O. (2003). Türkmence Elkitabı. (çev. Z. K. Ölmez). Ġstanbul: Türk Dilleri AraĢtırmaları Dizisi: 17. HAUENSCHILD, I. (2003). Die Tierbezeichnungen bei Mahmud al-Kaschgari Eine Untersuchung aus sprach-und kulturhistorischer Sicht, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. HTDS: HAMZAYEV, M. Ya. (1962). Türkmen Diliniñ Sözlügi. AĢgabat: Türkmenistan Ilımlar Akademiyası Dil Bilimi Ġnstitutı. KARA, M. (1998). Mahtumkulu‟nun ġiirlerinde Çağatayca ve Oğuzca Unsurlar. Bilig-Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 7, 131-135. KARAHAN, A. (2013). Codex Cumanicus‟ta Hayvan Adları. Turkish Studies, 8(1), 1839-1865. Ka.TS: ÜġENMEZ, E. (2010). Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü. Ġstanbul: Doğu Kitabevi. KBS: GÜLENSOY, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, C I-II. Ankara: TDK Yay. KİDTMÇS: ROSS, E. D. (1994). Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü. (çev. E. G. Naskali). Ankara: TDK Yay. KTLS: ERCĠLASUN, A. B. vd. (1991, 1992). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, C I-II. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. KTS: TOPARLI, R. vd. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay. KUTLU, H. Ġ. (2017). Türkmen ġair Mahtumkulu; Hayatı, Edebi KiĢiliği, Hakkındaki Bilimsel ÇalıĢmalar ve ġiirlerinden Örnekler. EriĢim Tarihi: 15. 05. 2017. http://www.academia.edu/2222596/T%C3%BCrkmen_%C5%9Eair_Mahtum kulu _Hayat%C4%B1_Edebi_Ki%C5%9Fili%C4%9Fi_Hakk%C4%B1ndaki_Bilimsel_%C3 %87al%C4%B1%C5%9Fmalar_Ve_%C5%9Eiirlerinden_%C3%96rneklerpdf MD: AġIROV, A. (2014). Mahtumkulu Fırakı Latin Harfleriyle. (Türkçe metne ve Türkçe yazıya hazırlayan: B. Sarıyev). Ankara-AĢkabat. MTS: LESSING, D. F. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük, C I-II. (çev. G. Karaağaç). Ankara: TDK Yay. NALBANT, M. V. (2008). Divanü Luġati‟t-Türk Grameri-I İsim. Ġstanbul: Bilgeoğuz Yay. NASKALĠ, E. G. ve ġEKER, A. (2017). Kuş Kitabı. Ġstanbul: Kitabevi Yay. OTAL: DEVELLĠOĞLU, F. (2005). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yay. ÖZATALAY, G. Z. (2017). Türk Atasözlerinde KuĢlar. Kuş Kitabı. (ed. E. G. Naskali-A. ġeker). Ġstanbul: Kitabevi Yay. 293-315. ÖZÖNDER, S. B. (1996). „Alī Şīr Nevāyī, Muḥākemetü‟l-Luġateyn. Ankara: TDK Yay. REDHOUSE, S. J. W. (1996). A Turkish And English Lexicon. Beirut. SERTKAYA, O. F. (2009). Dîvânü Lügati‟t-Türk‟te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? Veya KâĢgarlı Mahmud‟un Dîvânü Lügati‟t-Türk‟ünde Yabancı Dillerden Kelimeler. Dil Araştırmaları Dergisi, 5, 9-38. TDDS: KIYASOVA, A. ve GELDĠMIRADOV, H. D. (2015). Türkmen Diliniñ Düşündirişli Sözlügi, C I-II. AĢgabat. TDES: EREN, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara. TDS I: (2010). Türkmen Diliniň Sözlügi I. AĢgabat: Türkmenistanıň Ilımlar Akademiyası Magtımgulı Adındakı Dil ve Edebiyat Ġnstitutı. TDSS: ATANIYAZOV, S. (2004). Türkmen Diliniñ Sözköki (Etimologik) Sözlügi. AĢgabat. TOPRAK, F. (2013). Çağatay ġiirinde VahĢi Hayvanlar ve Yırtıcı KuĢlar. Turkish Studies, 8(9), 105-124. Tü.S: (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yay. TS: (2009). Tarama Sözlüğü, C I-VI. Ankara: TDK Yay. TSD: PAÇACIOĞLU, B. (2006). VIII-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı, C I-II. Ankara. TTS: TEKĠN, Talat vd. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg. YTS: (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK Yay. ZÜLFĠKAR, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara: TDK Yay.