ESKİ TÜRKÇE BİR ETİMOLOJİ DENEMESİ: AYAK “KÂSE, KADEH”

Yıl 2018, Cilt: 7 Sayı: 2, 650 - 662, 15.06.2018

Galip Güner

Öz

Türkçede
“sıvı içmeye yarayan kap, kâse, kadeh, çanak, fincan” gibi çeşitli anlamlarla
karşımıza çıkan ayak, Türk kültüründe
çok yaygın ve eski hatıraları olan bir kelimedir. Tarih boyunca Kore
Yarımadası’ndan Macaristan ovalarına kadar yayılmış Türklerin dilinde ayak kelimesinin en eski kullanımına
Tuna Bulgarlarının ve Uygurların dillerinde rastlanır. Kelimenin Türkçedeki eskiliği kadar Türk soylu
toplulukların yayıldığı bütün Orta Asya ile Doğu Avrupa’nın her bölgesinde
elinde kadeh tutan heykellere rastlamak da mümkündür. Bu çalışmada hem
Türklerin kültür tarihleri hem de dilleri bakımından önem arz ettiğini
düşündüğümüz ayak kelimesinin kökeni hakkında yeni görüşler ortaya konulmaya
çalışılacaktır. Çalışmanın temelinde ayak kelimesinin kökeni hakkında bugüne
kadar aydınlatıcı ve tatmin edici bir bilginin ortaya konulmamış olduğu
yönündeki kanaat yatmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Ayak, kadeh, kâse, Eski Türkçe, etimoloji

Kaynakça

• AHMEROV, K. Z. vd. (1958). Başkirsko-Russkiy Slovar’, Moskva. (BRS)
• AKABİROVA, S. F.; MAGRUFOVA, Z. M., HODJAHANOVA, A. T. ve BOROVKOV, A. K. (1959). Uzbeksko-Russkiy Slovar’, Moskva. (URS)
• ALTAYLI, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, I. C., Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yay. (ATS).
• ALYILMAZ, C. (2015). İpek Yolu Kavşağının Ölümsüzlük Eserleri, Ankara.
• ALYILMAZ, S. ve ALYILMAZ, C. (2014). “Eski Türk Kadın Heykellerinin Düşündürdükleri”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Dergisi, S. 3/4, s. 1-33.
• ATA, A. (1997). Nāṣırü’d-din bin Burhānüd’-din Rabġuzī-Kıṣaṣü’l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları), I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım), II (Dizin). Ankara: TDK Yay. (KE).
• ATA, A. (1998). Nehcü’l-Ferādīs, Uştmaḫlarnıŋ Açuḳ Yolı-Cennetlerin Açık Yolu, III, Dizin-Sözlük. Ankara: TDK Yay. (NF).
• BAMMATOV, Z. Z. (1969). Kumıksko-Russkiy Slovar’. Moskva. (KRS).
• BASKAKOV, N. A. ve TOŞÇAKOVA, B. M. (1947). Oyrotsko-Russkiy Slovar’. Moskva. (ORS).
• BASKAKOV, N. A. ve İNKİJEKOVA-GREKUL, A. İ. (1953). Hakassko-Russkiy Slovar’. Moskva. (HRS).
• BASKAKOV, N. A. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar’. Moskva. (NRS).
• BASKAKOV, N. A.; ZAYONÇKOVSKOGO, A. ve ŞAPŞALA, S. M. (1974). Karaimsko-Russko-Pol’skiy Slovar’. Moskva. (KRPS).
• BOROVKOV, A. K. (2002). Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar, (çev. Halil İbrahim Usta, Ebülfez Amanoğlu). Ankara: TDK Yay. (AKT).
• CLAUSON, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Clarendon Press. Oxford. (EDPT).
• DANKOFF, R. ve KELLY, J. (1982, 1984, 1985). Compendium of theTurkicDialects (Dīwān Luγāt at-Turk-Mahmūd al-Kāšġarī), Part I-II-III. Harvard University Office of theUniversity Publisher. (CTD).
• Derleme Sözlüğü (1993), I. C., (A), (2. Baskı). Ankara: TDK Yay.
• DOERFER, G. (1965). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Band II: Türkische Elemente im Neupersischen (alif bis tā), Franz Steiner Verlag Gmbh, Wiesbaden. (TMEN).
• ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation, OttoHarrassowitz, Wiesbaden.
• GÜLENSOY, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, C. I (A-N), Ankara: TDK Yay. (KBS).
• HACIEMİNOĞLU, N. (2000). Kutb'un Husrev ü Şirin'i ve Dil Hususiyetleri, Ankara: TDK Yay. (HŞ).
• KARAHAN, A. (2013). Dīvānu Luġati’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi. Ankara: TDK Yay.
• KARAMANLIOĞLU, A. F. (1989). Seyf-i Sarâyî-Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî). Ankara: TDK Yay. (GT).
• NECİP, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay. (YUTS).
• NEMETH, J. (1971). “The Runiform Inscriptions from Nagy-Szent-Miklós and the Runiform Scripts in Eastern Europe”, Acta Linguistica, C. XXI, s. 1-59.
• ÖGEL, B. (1978). Türk Kültür Tarihine Giriş, 4. C., Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• RÄSÄNEN, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs Der Türksprachen, Helsinki. (VEWT).
• RÖHRBORN, K. (1977-1998). Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien, Lieferung I-V, Franz Steiner Verlag Gmbh, Wiesbaden. (UWB).
• SAĞOL, G. (1993). An Interlinear Translation of the Qur’an Into Khwarazm Turkish, I (Introduction-Text), Harvard University. (HKT).
• SEVORTYAN, E. V. (1974). Etimologiçeskiy Slovar’ Tyurkskiḫ Yazıkov, Obşetyurkskiye i Mejtyurkskiye Osnovına Glasnıye, Moskva. (ESTY)
• STACHOWSKİ, M. (2011). Etimoloji. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.
• TÜRK DİL KURUMU: Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (1995), I. C. (A-B), (3. Baskı). Ankara: TDK Yay.
• TAYMAS, A. B. (1988). İbni-Mühennâ Lûgati, (2. Baskı). Ankara: TDK Yay. (İML).
• TEKİN, T. (1987). Tuna Bulgarları ve Dilleri, Ankara: TDK Yay.
• TEKİN, T. (2004). Irk Bitig-Eski Uygurca Fal Kitabı, Ankara: Öncü Kitap. (IB).
• TENİŞEVA, E. R. (1968). Tuvinsko-Russkiy Slovar’, Moskva. (TRS)
• TENİŞEVA, E. R. ve SUJUNÇEVA, H. İ. (1989). Karaçaevo-Balkarsko-Russkiy Slovar’. Moskva. (KBRS)
• TİETZE, A. (2003). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, C. 1 (A-E). İstanbul: Simurg Yay. (TETL).
• TOPARLI, R. (1992). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn. Ankara: TDK Yay. (İM).
• TOPARLI, R. (2003). Ed-Dürretü’l-Mudiyye fi’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: TDK Yay. (DM).
• TOPARLI, R. ve ARGUNŞAH, M. (2008). Mu’înü’l-Mürid. Ankara: TDK Yay. (MM).
• ÜNLÜ, S. (2004). Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur’an Tercümesi, (TİEM 235v/3-450r/7), Giriş-Metin-İnceleme- Analitik Dizin. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara. (TİEM).
• ÜNLÜ, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yay. (ÇTS).
• YILMAZ, A. (2007). “Çuy Bölgesinde Bulunmuş Göktürk Dönemine Ait İki Heykeli Yeniden Değerlendirmek”, Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 18, s. 155-165.
• YUDAHİN, K. K. (1998). Kırgız Türkçesi Sözlüğü, (çev. A. B. Taymas). Ankara: TDK Yay. (Kır.TS).