FETHALİ KAÇAR’IN ÇAĞATAY TÜRKÇESİ SÖZLÜĞÜNÜN SÖZCÜK BİLİMİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2018, Cilt: 7 Sayı: 3, 1472 - 1499, 15.09.2018

Farhad Rahımı

Öz

Kuzey-Doğu Türkçesinin ikinci dönemi olan Çağatay
Türkçesi, Doğu Türklerinin 15. yüzyılın başlarından 20.
yüzyılın başlarına kadar kullanılmaya devam eden yazı dilidir. Nevāyí'nin ölümünden sonra, onun eserlerinin kolayca okunması için,
İslam dünyasının her bir köşesinde çeşitli sözlükler yazılmaya başladı. Genellikle
Osmanlı İmparatorluğu, İran, Azerbaycan, Hindistan ve Türkistan'da yazılan ve
Türk dilinin tarihî gelişimi için çok büyük bir değere sahip olan bu sözlükler bir sözlükçülük ekolü oluşturmuştur. İran sahasında
da ‘Alí
Şír Nevāyí'nin eserlerini anlamak üzere birçok Çağatay Türkçesi
sözlüğü düzenlenmiştir. Bunlardan bir tanesi Fetģ-‘Alí Bin
Kelb-‘Alí Bin Mürşid Ķulı Bin Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní
tarafından 1861'de İran'da yazılmış ve Çağatay Türkçesi-Farsça bir sözlük olan
Luġat-ı Etrākiyye'dir. Bu çalışmada inceleme konumuz
olan sözlüğün sözcük bilimi açısından özellikleri ortaya konulmaya
çalışılmıştır. Başvurulan eserlerin sayfa numarası genellikle yay
ayraç içinde bulunan ilk sayıyla, yayınlarda verilen beyit veya bölüm numarası
ise ikinci sayıyla belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Çağatay Türkçesi, Çağatay Türkçesi Sözlükleri, Nevāyí, Sözcük Bilimi, Fethali Kaçar, Luġat-ı Etrākiyye, İran, 19. yüzyıl

Kaynakça

• ‘Abdu'l-Cemíl Naŝírí. Kitāb-ı Türkí. Tahran Üniversitesi-Merkez Ktp., nr. 8336 el yazması. NS
• ‘Abdu'llāh Vaŝŝāf. Tāríĥ-i Vaŝŝāf (Ferheng-i Vaŝŝāf bölümü). İran-Tahran Meclis Ktp., Sebt nr. 2221 taş basması (Bombay, h. 1269). FV
• ‘Abdu'llāh Vaŝŝāf. Tāríĥ-i Vaŝŝāf. İran-Tahran Meclis Ktp., Sebt nr. 2221 taş basması (Bombay, h. 1269). Vassaf
• ‘Alí-şír Nevāyí. Külliyāt-ı Nevāyí. Tebriz-Milli Ktp., nr. 3582 el yazması. Külliyat-Yazma-TB
• Behbutov, S. (1999-2003). Azerbaycan Dialektoloji Lüğati. (Cilt I-II). Ankara: TDK. Azb.Tr.Ağız
• Borovkov, A. K. (1961). Bedā’i‘ al-Luġat: Slovar Šāli‘ Ìmāní Geratskogo K Soçineniyam Alişera Navoi. Moskova: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Narodov Azil. BL
• Budagov, L. (1869-1871). Sravnitelnıy Slovar Turetsko Tatarskix Nareçiy. (Cilt I-II). Peterburg. Budagov
• Courteille, P. de. (1870). Dictionnaire Turk-Oriental [Doğu Türkçesi Sözlüğü]. Paris. Pavet
• Dirayeti, M. (ş. 1389). Fihristvare-i Dest-niviştha-yı İran (Dena). (Cilt 8). Tahran: Kitabhane, Müze ve Merkez-i Esnad-i Meclis-i Şura-yı İslami.
• Efşar, İ., Danişpejuh, M. T. (ş.1363). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi Kitabhane-yi Milli-yi Melik. (Cilt 5). Mecmuaha ve Cönkha. Tahran: Hüner.
• Envar, A. (ş.1371). Fihrist-i Nüsah-ı Hatti-yi Kitabhane-yi Milli-i İran. (Cilt 4). Tahran: Kitabhane-yi Milli-i İran.
• Erbay, F. (2008). W. Radloff'un ‘Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy’ adlı eseri ve eserde geçen çağatay türkçesine ait kelimelerin incelenmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Radloff
• Ercilasun, A. B. (2014). Akkoyunlu, Ziyat, Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu lugâti't-Türk. Ankara: TDK. DLT
• Eren, H. (1950). Çağatay lügatleri hakkında notlar. Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, 8(1-2), 145-163.
• Eşkeveri, A. H. (ş.1388). Fihrist-i Nüshaha-yı Hatti-yi merkez-i ihya-yı miras-ı İslami. (Cilt 10), Kum: Vefa.
• Fazilov, E. (1985). Ali Şer Nevaiy asarlari tilining izahli lugati. (Cilt I-IV), Taşkent 1983-. Fazilov
• Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Behcetü'l-luġat. İran-Tahran Milli Ktp., nr. F-1836 el yazması. M2
• Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Etrākiyye. İran-Tahran Üniversitesi-İlahiyat Fakültesi Ktp., nr. B-150 el yazması. TÜ
• Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Lüġat-ı Etrākiyye. İran-Tahran Milli Ktp., nr. F-1835 el yazması. M1
• Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Meķālíd-i Türkiyye. İran-Kum-Merkez-i İhya-yı Miras-ı İslami Ktp., nr. 4343 el yazması. İH
• Fetģ-‘Alí Ķacar-ı Ķazvíní. Meķālíd-i Türkiyye. İran-Tahran Melik Milli Ktp., nr. 396/1 el yazması. ML
• Ģakím Muģammed Ĥoyí. Ĥulāŝa-yı ‘Abbāsí. Tahran-Meclis Ktp., nr. 855 (Sebt nr. 13670) el yazması. HA
• Grönbech, K. (1992). Kuman lehçesi sözlüğü: Codex Cumanicus'un Türkçe Sözlük Dizini. çev. Kemal Aytaç, Ankara: Kültür Bakanlığı. CC
• Hücceti, M. B. (ş.1345). Fihrist-i nüshaha-yı Hatti-yi kitabhane-yi Danişkede-yi ilahiyat ve maarif-i İslami-yi danişgah-ı Tahran. Denetleme: Muhammed Taki Danişpejuh, Tahran.
• Kaçalin, M. (2011). Niyāzi: Nevāyí'nin sözleri ve Çağatayca tanıklar (el-Luġātu'n-Nevāiyye ve'l-İstişhādātu'l-Caġātāiyye). Ankara: TDK. AŞ
• Kadri, H. K. (1927-1945). Türk lügati. (Cilt I-IV). İstanbul. Kadri
• Lessing, F. (2003). Moğolca-Türkçe sözlük. (Cilt I-II). (Çev. Günay Karaağaç). Ankara: TDK. Moğ-Les
• Magrufova, Z. M. (1981). Özbek tilining izahlı lugati. (Cilt I-II). Moskova. Özb.Tr.İzahlı
• Mírzā Mehdí Ĥan Esterābādí. Senglāĥ. İran-Tahran Milli Ktp., nr. F-1141 el yazması. SG
• Muhammed Hüseyin Bin Halef-i Tebrizî (2000). Burhân-ı Katı. (Çev. Mütercim Âsım Efendi, (Haz. Mürsel Öztürk ve Derya Örs). Ankara: TDK. BR-TDK
• Muhammed Hüseyin Bin Halef-i Tebrizî (ş.1342). Burhan-ı Katı. (Cilt I-V). (Haz.. Muhammed Muin). Tahran: İbn-i Sina Kitabçısı. BR-Muin
• Necip, E. N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi sözlüğü. (Çev. İklil Kurban). (2. Baskı). Ankara: TDK. YUyg.Tr
• Ölmez, Z. K. (1993). Mahbūbü'l-kulūb (inceleme-metin-sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. MK
• Ölmez, Z. K. (1996). Ebulgazi Bahadır Han: Şecere-i terākime (Türkmenlerin soykütüğü). Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 3, Ankara. ŞT
• Rahimi, F. (2016). Fethali Kaçar'ın Çağatay Türkçesi sözlüğü. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şeyh Süleyman Efendi (1298). Lügat-i Çağatay ve Türki-yi Osmani. (I. Cilt). İstanbul: Mehran Matbaası. SL
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK. Mlk.Tr
• TDK (1993). Derleme Sözlüğü. (Cilt I-IX). (2. Baskı). Ankara: TDK. Derleme
• Thury, J. (1903). A “Behdset-ül-Lugat” Czimü Csagataj Szotar. Budapest.
• Tören, H. (2001). ‘Alí Şir Nevāyí Sedde-i İskenderí: inceleme-metin. Ankara: TDK. Sİ
• Vambery, H. (1867). Čagataische Sprachstudien [Çağatayca Dil Araştırmaları]. Leipzig. Vambery
• Yudahin, K. (1988). Kırgız sözlüğü. (Çev. Abdullah Taymas). Ankara: TDK. Krgz.Tr
• Yusuf Has Hacib (2008). Kutadgu Bilig. (Çev. Reşit Rahmeti Arat). (2. Basım). İstanbul: Kabalcı. KB
• Zenker, J. T. (1866-1876). Türkisch-Arabisch-Persisches Handwörterbuch (Dictionnaire Turc-Arabe-Persan). (Cilt I-II). Leipzig. Zenker